Vəhhabilərin Ərəbistan üzərində hakimiyyəti

Sual:

Əgər mümkündürsə, vəhhabilərin Ərəbistan üzərində necə hakimiyyət qurduğunu qısaca izah edin.

Cavab:

Vəhhabi təriqətinin banisi Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab azğın fikirlərə sahib olduğuna görə, Ərəbistan yarımadasında şəhərdən-şəhərə qaçırdı. O, Üyeynədən qovulduqdan sonra Dəriyyəyə gedir və orada Dəriyyə hakimi Məhəmməd ibn Səud ona sığınacaq verir. Uzun mübahisələrdən sonra Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab Məhəmməd ibn Səudla beyət etməyə razılaşır.

Vəhhabilərin Ərəbistanda hakimiyyəti üç dövrə bölünür. İlk iki dövr vəhhabi hakimiyyəti üçün çətin keçsə də, onların üçüncü hakimiyyət dövrü İngiltərə hökumətinin dəstəyi ilə Riyadda möhkəmlənir və bu günə qədər də davam edir.

Məhəmməd ibn Əbdülvəhhabın Məhəmməd ibn Səudla beyət etməsi

Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab 1157-ci və ya 1158-ci hicri-qəməri ilində Üyeynədən qovulduqdan sonra Dəriyyəyə gedir və oranın hakimi olan Ali-Səud sülaləsinin əcdadı Məhəmməd bin Səudla görüşür. Məhəmməd bin Səud Məhəmməd bin Əbdülvəhhabın yeni gətirdiyi tövhidini qəbul etmək üçün iki şərt irəli sürür:

1. Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab ömrünün sonuna qədər onun yanında olmalıdır.

2. Dəriyyə hökumətinin qanunlarına uyğun olaraq, xalqın məhsullarından xərac alınmasına etiraz etməməlidir.

Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab birinci şərtə dərhal “qana qan, dağıntıya dağıntı” deyərək razılaşır və ikinci şərtin müqabilində isə, gələcək fəthlər nəticəsində daha çox qənimət və mal əldə edəcəklərini bildirir. Bu zaman Məhəmməd ibn Səud əlini uzadır və Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab onunla beyət edir.

Vəhhabilərin Ərəbistanda hakimiyyət dövrləri

1. Vəhhabilərin Ərəbistan yarımadasında hakimiyyəti üç dövrə bölünür. Birinci hakimiyyət dövrü Məhəmməd ibn Səudun hərbi gücü və Məhəmməd ibn Əbdülvəhhabın dini rəhbərliyi ilə 1157-ci və ya 1158-ci ildə Dəriyyədə başlayır və 1233-cü ildə Abdullah ibn Səudun İbrahim Paşaya təslim olmasına qədər davam edir.

2. Vəhhabilərin ikinci hakimiyyət dövrü 1240-cı ildə (1824-cü il) İmam Türki ibn Abdullahın Məhəmməd Əli Paşanın ordusunu Nəcdən çıxarması ilə başlayır və 1309-cu ildə (1891-ci il) Əmir Məhəmməd ibn Rəşidin İmam Əbdülrəhman ibn Feysəl üzərində qələbəsinə qədər davam edir.

3. Vəhhabilərin üçüncü hakimiyyət dövrü Əbdüləziz ibn Əbdürrəhman Əl Səudun (Kral Əbdüləziz) Riyadı ələ keçirməsi ilə başlayır və bu günə qədər davam edir.

Vəhhabilərin Ərəbistan yarımadasında ikinci hakimiyyət dövrünün süqutunun səbəbi

Ali-Səud hakimiyyətinin ikinci dövrünün sonlarında vəhhabi liderləri arasında hakimiyyət uğrunda ciddi münaqişələr baş verdi. Bu münaqişələrin kökü isə, Abdullah bin Feysəl bin Türki və onun qardaşı Səud bin Feysəl bin Türki arasında imamət vəzifəsi uğrunda yaranan iddialardan qaynaqlanırdı. Digər tərəfdən, onların əmisi Abdullah bin Türki də imamətə iddiasında idi. Bu səbəbdən, imamət iddiaçıları və şahzadələr, o cümlədən Məhəmməd ibn Feysəl və Əbdürrəhman ibn Feysəl arasında qanlı döyüşlər baş verdi.

Bu münaqişələr nəticəsində, Osmanlı dövləti və Misir ordusu vəhhabilərin ikinci hakimiyyət dövrünü süquta uğratdı. Səud ailəsinin liderləri İstanbula göndərildi və bir çoxu müxtəlif yerlərdə digər yalançı iddiaçılara ibrət olması üçün edam edildi. Nəticədə, vəhhabilərin hakimiyyəti Ərəbistan yarımadasından tamamilə silindi. Vəhhabilərin məğlubiyyətindən sonra, Feysəlin oğullarından biri olan Əbdürrəhman bin Feysəl ailəsi ilə birlikdə Riyadı tərk edərək Küveytdə məskunlaşdı.

Vəhhabilərin üçüncü hakimiyyət dövrünün formalaşması və İngiltərənin bu prosesdə rolu

Vəhhabilərin Ərəbistan yarımadasında hakimiyyəti tamamilə məhv edilsə də, gözlənilmədən vəhhabilərin və Al Səudun üçüncü və müasir hakimiyyət dövrü meydana gəldi. İngiltərənin vəhhabi məzhəbinin yaradılmasında və onun birinci dövr hakimiyyətinin qurulmasında rolu inkar edilsə də, bu ölkənin vəhhabi məzhəbinin yox olmasından sonra onun dirçəlməsindəki rolunu əsla inkar etmək olmaz. Çünki Əbdürrəhman bin Feysəl və ordusu Al Rəşid və Misir ordusu tərəfindən məğlub edildikdən sonra müxtəlif yerlərə sığınmış və nəhayət Küveyt əmiri Məhəmməd əs-Sabah tərəfindən qəbul edilmişdi. Bu zaman Məhəmməd əs-Sabahın qardaşı olan Küveyt əmiri Mübarək İngiltərənin müstəmləkəsi olan Hindistanda ticarətlə məşğul idi və ingilis casusları ilə yaxın əlaqələri var idi. Mübarək İngiltərənin əmri ilə Küveytə qayıtdı və Əbdülrəhmanın gənc və on səkkiz yaşlı oğlu Əbdüləzizi öz xidmətinə götürdü. İngiltərə Mübarəki qardaşının yerinə keçirmək istəyirdi. Buna görə də, Mübarək 1896-cı ildə İngiltərənin köməyi ilə çevriliş edərək qardaşını öldürdü və hakimiyyəti ələ keçirdi, Əbdüləziz ona daha da yaxınlaşdı və ailəsi üçün aylıq məbləğ təyin etdi.

Mübarək əs-Sabah 1901-ci ildə vəhhabiləri Ərəbistan yarımadasından qovan Al Rəşidə qarşı mübarizə aparmaq üçün bir ordu hazırladı və onun komandanlığını Əbdüləzizin atası Əbdülrəhman bin Feysələ verdi. Ancaq o, Al Rəşidə məğlub oldu. Bu müharibədən sonra Küveyt dövləti və İngiltərə ilə bu vəhhabi ata və oğul arasındakı əlaqələr daha da gücləndi.

Digər tərəfdən, gənc Əbdüləziz əmirlik və hakimiyyət arzusunda idi və Mübarək də Hicaz və Nəcd üzərində hakimiyyət qurmaq istəyirdi. İngiltərə isə Al Rəşidin öz dövləti üçün təhlükəsini yaxşı başa düşürdü. Mübarək keçmişdə aldığı acı məğlubiyyət təcrübəsindən dolayı, Al Rəşid ilə qarşılaşmaqdan qorxurdu. Buna görə də, Əbdüləziz və İngiltərə ilə əməkdaşlıq etməkdən çəkindi. Əbdüləziz İngiltərəyə və bu ölkənin casuslarına müraciət edərək, onlarla birlikdə Riyad hakimiyyətinə qarşı çevriliş planı hazırladılar. Əbdüləziz gecə ikən qırx nəfərlə birlikdə Riyada daxil oldu və Riyad hakimi İbn Aclanı öldürərək şəhərdə qorxu və vahimə yaratdı və beləcə, bu şəhəri Al Rəşiddən aldı. Həmin andan etibarən, İngiltərənin nəzarəti altında vəhhabilərin üçüncü hakimiyyət dövrünün ilk addımları atıldı.

Vəhhabi tarixçiləri üçüncü vəhhabi hakimiyyəti dövründə İngiltərənin izlərini kitablarında qeyd etməməyə çalışıblar, lakin eyni zamanda, Əbdüləzizin Küveyt əmiri Mübarək əs-Sabah tərəfindən Al Rəşidə qarşı müharibəyə təhrik edilməsi və ona dəstək verilməsi barədə açıq şəkildə danışıblar. Onlar öz kitablarında qeyd edirlər ki, hicri təqvimi ilə 1319-cu ildə Kral Əbdüləzizin qərarı və Şeyx Mübarək ibn Sabahın təsdiqi Əbdüləzizin atası Əbdülrəhmanı oğlunun Al Rəşidə qarşı müharibənin komandanı olmasına razı saldı. Onlar vurğulayırlar ki, Şeyx Mübarək müharibənin xərclərini təmin etməkdə və Əbdüləziz və onun qırx nəfərlik dəstəsinə kömək etməkdə böyük rol oynayıb.

Beləliklə, vəhhabi cərəyanı müxtəlif enişli-yoxuşlu dövrlərdən keçərək, nəhayət İngiltərə hökumətinin əməkdaşlığı və dəstəyi ilə üçüncü dövrdə Ərəbistanda öz hakimiyyətini möhkəmləndirə bildi və bu hakimiyyət bu günə qədər Al Səud və Al Şeyx müftilərinin nəsildən-nəsilə ötürülməsi yolu ilə davam edir.

Mənbələr: