Qurani-Kərimin toplanması və tərtibi

Sual: Quranın ilk dəfə nə vaxt toplandığı və Peyğəmbərin (s) Quranın tərtibi prosesinə nəzarət edib-etmədiyi və ya bu işin səhabələrin təşəbbüsü ilə həyata keçirildiyi barədə nə deyə bilərsiniz?

Cavab: Müfəssirlər və İslam alimləri Quranın kim tərəfindən və nə vaxt toplandığı və tərtib edildiyi mövzusunda fərqli fikirlər irəli sürüblər. Bəzilərinin fikrincə, ayələrin və surələrin tərtibi Peyğəmbər (s) tərəfindən və o Həzrətin (s) dövründə həyata keçirilib. Digərləri isə, Quranın tərtibi və toplanmasının Peyğəmbərdən (s) sonra səhabələrin təşəbbüsü, ictihadı və seçimi ilə həyata keçirildiyini irəli sürürlər.

Surələrin və ayələrin tərtibi

Peyğəmbər (s) dövründə Quranın toplanması

Bəzi Quran elmləri alimlərinin fikrincə, bu gün mövcud olan Quran, sahib olduğu surə və ayələrin günümüzdəki tərtibi ilə Peyğəmbər dövründə toplanmışdır.

Bu alimlər öz iddialarını isbatlamaq üçün bir neçə dəlil gətirirlər. Peyğəmbərin (s) Qurana olan diqqəti və Quranın oxunması və əzbərlənməsinə verdiyi önəm bu dəlillərdən biridir. Bundan əlavə, Quran hafizləri Peyğəmbərin (s) yanında Quranı qiraət edirdilər.

Peyğəmbərin Allahdan gələn vəhyi katiblərə diktə etməsi və onların da vəhyi yazması, habelə Peyğəmbərin yazılı mətnlərdə düzəliş etməsi və səhvləri aradan qaldırması kimi məsələlər də, o Həzrətin (s) Quranın yazılmasına nəzarət və həssaslıq göstərdiyini ortaya qoyur.

Peyğəmbərin (s) zamanında Quranın tamamlanması da, Quranın başlanğıcı və sonunun mövcud olduğunu göstərir. Hədislərə görə, səhabələr Peyğəmbərin (s) zamanında Quranı bir araya toplamışdılar.

Başqa səbəblər də qeyd etmək olar. Beləki, Peyğəmbərin (s) bu mövzuda səhlənkarlığı qəbul edilə bilməz. Çünki Peyğəmbərin (s) Quranı toplamaması və tərtib etməməsi, Quranın təhrif olunmasına və müxtəlif nüsxələrin yaranmasına səbəb ola bilərdi. Başqa sözlə, Quranın toplanması Peyğəmbərin (s) risalətinin bir hissəsi idi.

Bütün bu dəlillər göstərir ki, surələrin və ayələrin tərtibi Peyğəmbər (s) tərəfindən həyata keçirilmişdir. Hətta əgər səhabələr tərəfindən toplanmış olsa da, bu, Peyğəmbərin (s) tövsiyələri və göstərişləri çərçivəsində olmuşdur. Əks halda, bütün səhabələrin müəyyən bir surənin Quranın harasında olacağı və Quranın başlanğıcı və sonunun hansı surələrlə olacağı barədə eyni fikrə gəlməsi mümkün olmazdı. Şübhəsiz ki, Peyğəmbər (s) bu barədə fikirlərini bildirmişdir ki, səhabələr bu barədə vahid fikrə gəlmişlər.

Peyğəmbərdən (s) sonra Quranın tərtibi

Səhabələr tərəfindən Quran surələrinin tərtibi

Quranın toplanması Peyğəmbərdən (s) sonra və səhabələr tərəfindən həyata keçirilmişdir. Siyuti İslam alimlərinin bu məsələdə həmfikir olduqlarını bildirmişdir.

Bildirilir ki, ilk dəfə xəlifə Əbu Bəkrin dövründə və Zeyd ibn Sabitin səyi ilə Quran tərtib edilmişdir. Ondan əvvəl imam Əli (ə) də bir Quran nüsxəsi tərtib etmişdi. Böyük səhabələr də Quranın tərtibi və toplanması ilə məşğul olmuşdular. Bu, Quranın müxtəlif nüsxələrinin yaranmasına səbəb oldu ki, bu da ərəb dilində işarələrin olmaması səbəbindən oxunuş fərqlərinə gətirib çıxardı. Buna görə də, bu çoxsaylı nüsxələr Osmanın dövründə Quranın birləşdirilməsinə zəmin yaratdı.

Vahid Quran nüsxəsinin formalaşması

Peyğəmbərin (s) zamanında vəhyin yazılması işi həyata keçirilirdi. Lakin vəhyin nazil olması davam etdiyi üçün Quran vahid bir nüsxədə toplanmamışdı. Əsas vəhy katibləri həzrət Əli (ə), Übey ibn Kəb və Zeyd ibn Sabit idi və digər vəhy katibləri ikinci dərəcədə yer alırdılar. Bəziləri, Məkkə dövründəki əsas vəhy katiblərinin Raşidi xəlifələri, Təlhə və Zübeyr, Səd ibn Əbi Vəqqas və başqaları olduğunu qeyd edirlər.

Birinci xəlifənin zamanında Zeyd ibn Sabit tərəfindən Quranın toplanması həyata keçirildi. İmam Əli (ə) kimi böyük səhabələr də "Mushaf"ın toplanması ilə məşğul oldular və üstün mövqeyə malik olanların nüsxələri sürətlə müsəlmanların diqqətini cəlb etdi.

Ancaq müxtəlif nüsxələrin aradan qaldırılması və vahid bir nüsxənin elan edilməsi kimi əsas və mühüm iş Osmanın zamanında həyata keçirildi. Bu iş Quran hafizləri və katiblərinin toplanması ilə həyata keçirildi. Çox sayda insan Quran nüsxələrini toplasa da, onların bu xüsusda bacarıq və qabiliyyətləri eyni deyildi. Buna görə də, onların topladıqları Quran nüxsələri arasında əlaqə yox idi və hər birinin nüsxəsi metod, tərtib, oxunuş və s. baxımından fərqli idi. Nüsxələrdə və oxunuşlarda fərqliliklər insanlar arasında ixtilaflara səbəb olduğundan, üçüncü xəlifə Osman ibn Əffan Hüzeyfə ibn Yəmanın təklifi ilə nüsxələrin birləşdirilməsi fikrinə gəldi. Osman səhabələrlə məsləhətləşdikdən sonra, nüsxələri birləşdirmək qərarına gəldi və Übey ibn Kəbin rəhbərliyi altında bir komitə yaradıldı və beləcə, nüsxələrin birləşdirilməsi işinə başlanıldı.

Siyuti qeyd edir ki, imam Əli (ə) də bu barədə müsbət rəyini bildirmişdi.

Çoxsaylı nüsxələr, habelə müxtəlif oxunuş və ləhcələr Quran ayələrinin ciddi ixtilaflarına səbəb olduğu üçün üçüncü xəlifə Quran oxunuşlarında qarışıqlıq və nizamsızlıqlara son qoymaq məqsədiylə vahid nüsxəni tərtib etdikdən sonra digər nüsxələrin yandırılmasını əmr etdi və bu əməl Osmanın tənqid və məzəmmət olunmasına səbəb oldu.

Toplanmış Quranın İmamlar (ə) tərəfindən təsdiqi

Məsum imamlar (ə) Quranın mövcud nüsxə və oxunuşuna uyğun oxunmasını tələb edirlər. Buna görə də, imam Əli (ə) xəlifə olduqdan sonra insanları Osman tərəfindən toplanmış Quran nüsxəsinə riayət etməyə və onu dəyişdirməməyə təşviq etdi. Bu, Quranın islahı adı altında heç kimin dəyişiklik və təhrif etməməsi üçün idi.

Şiələr də digər məsələlərdə olduğu kimi bu məsələdə məsum imamlara (ə) iqtida edərək bu gün müsəlmanların əlində olan Quranın tam və kamil Quran olduğunu və heç vaxt təhrif və dəyişiklik edilmədiyini qəbul edirlər. Necə ki, İmam Sadiqin (ə) hüzurunda bir şəxs Quranı başqalarından fərqli oxuyanda İmam (ə) ona belə deyir: “Bir daha belə oxuma və hamının oxuduğu kimi oxu.”