Cəmkəran məscidinin tarixçəsi
Sual: Cəmkəran məscidinin tikilmə tarixi necədir?
Cavab: Cəmkəran məscidinin tikilmə tarixçəsi Mirzə Hüseyn Nurinin (1254–1320 h.q) dediklərinə əsasən, hicri-qəməri tarixi ilə 393-cü ilə təsadüf edir və məşhur nəzəriyyə də budur. Bir şəxs iddia edir ki, İmam Zaman (ə.c) Cəmkəran məscidinin tikməsini ona əmr etmişdir. Bu şəxsin adı, Həsən ibn Müslə Cəmkəranidir. Mirza Hüseyn Nurinin nəql etdiyi bu hekayədə, Cəmkəran məscidində “təhiyyət” namazının qılınma qaydası da qeyd edilmişdir.
Tədqiqatçılar, Mirzə Hüseyn Nurinin nəql etdiyi bu hədisə həm sənəd, həm də məzmun baxımından iradlar bildirmişlər. Bu hədisin mənbəyi şeyx Səduqun yazdığı “Munisul-Həzin” kitabıdır ki, tədqiqatçılar bu kitabın şeyx Səduqa aid olmadığını və həmçinin şeyx Səduqun bu hadisənin baş verdiyi dövrdə yaşamadığını bildirirlər.
Başqa bir nəzəriyyə isə bundan ibarətdir ki, Cəmkəran məscidinin tikilməsi Əşərilərin Quma gəlişindən öncəki dövrə təsadüf edir və bu məscidi Xəttab Əsədi adlı bir şəxs tikmişdir.
Tarixçə
Cəmkəran, imam Zamana (ə.c) mənsub edilmiş məsciddir və Qum şəhərinin Cəmkəran kəndi ərazisində yerləşir. Bu məscid, Cəmkəran kəndinə yaxın olduğuna görə “Cəmkəran məscidi” adı ilə, digər tərəfdən isə imam Zamana (ə.c) aid olduğu üçün “Sahibəzaman məscidi” adı ilə də tanınır. Keçmişdə “Qədəmgah məscidi” adı ilə məşhur olmuşdur.[1]
Hazırki Cəmkəran məscidinin tikilmə tarixi ilə bağlı məşhur rəvayət, Mirzə Hüseyn Nurinin yazdığı kitablarda nəql olunan hekayəyə əsaslanır. O cümlədən “Nəcmus-saqib” kitabının müəllifi “Tarixi Qum” (müəllif: Həsən ibn Məhəmməd Qumi) və (şeyx Səduqa mənsub) “Munisul-həzin fi mərifətil həqqu vəl yəqin” kitabından sitat gətirərək qeyd etmişdir.[2]
Mirza Hüseyn Nurinin Cəmkəran məscidinin tikilməsi haqda nəql etdiyi hədis
Mirza Hüseyn Nuri “Nəcmüs-saqib” kitabında “Tarixi Qum” kitabından, və o da şeyx Səduqa mənsub edilən “Munnsul-həzin fi mərifətil həqqu vəl yəqin” əsərindən belə nəql edir:
“Saleh və təqva sahibi olan şeyx Həsən ibn Müslə Cəmkərani deyir: Mən hicri-qəməri tarixi ilə 393-cü il ramazan ayının 17-si, çərşənbə axşamı gecəsi evimdə yatmışdım. Bir dəstə insan evimin qapısını döyərək məni yuxudan oyadıb dedilər: “İmam Məhdi (ə) səni çağırır. Ona cavab ver.” Onlar məni indiki (Cəmkəran) məscidinin yerləşdiyi yerə gətirdilər.”[3]
Hədislərdə geniş şəkildə qeyd edilmişdir ki, İmam Zaman (ə.c) Həsən ibn Müsləyə bu məscidi tikməyi göstəriş verir. Həmçinin bu görüşdə o məsciddə xüsusi namazın qılınması, bir keçinin qurban edilməsi və Kaşan şəhərinin ərazisində yerləşən Ərdəhal məntəqəsinin Rəhəq torpaqlarından əldə olunan gəlirdən məscidin tikilməsi üçün istifadə edilməsi tapşırılır. [4]
Mühəddis Nuri bu hekayəni “Cənnətul-Məva” və “Nəcmus-Saqib” əsərlərində nəql edir, əlbəttə onu Seyid Nemətullah Cəzairinin əlyazmalarından nəql edir və o da onu Tarixi Qum kitabının fars dilində trcüməsindən və o da şeyx Səduqun Munisul-həzin fi mərifətil-həqqi vəl-yəqin kitabından nəql etmişdir.
Şeyx Məhəmməd Koçui də “Ənvarul-Muşəəşəin fi tarixi Qum və əl-Qumiyyun” kitabında bu hədisi, seyid Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Haşim Rəzəvi Quminin Xülasətul-Buldan kitabından, o da onu şeyx Səduqun Munisul-Həzin kitabından nəql etmişdir. Bu iki mənbədən başqa, yazılı şəkildə qeyd olunan heç bir qədimi mənbə əldə yoxdur. Digər əsərlər də bu iki mənbədən nəql edərək onlara istinad edirlər.[5]
Mühəddis Nurinin nəql etdiyi hekayənin tənqidi
Tədqiqatçılar və alimlərin bu hekayəyə tənqidləri:
· Şeyx Səduqun “Munisul-Həzin” adında kitabı yodur.
· “Tarixi Qum” kitabı ərəb dilində olmuş və müəllifi şeyx Səduqla eyni dövürdə yaşamış Həsən ibn Məhəmməd ibn Həsən Qumidir. Kitabın əsl nüsxəsi mövcud deyil.
· “Tarixi Qum”, hicri-qəməri tarixi ilə 865-ci ildə Həsən ibn Əli ibn Həsən Əbdülməlik Qumi tərəfindən fars dilinə tərcümə edilmişdir və hal-hazırda mövcuddur; lakin ondan yalnız bir neçə fəsl qalır və Cəmkəran haqda olan hekayə mövcud mətndə yoxdur. Təbii ki, kitab naqis olduğu üçün, Cəmkəran haqqında olan hekayənin ümumiyyətlə bu kitabda olmamasını iddia etmək olmaz.
· Muhəddis Nurinin “Tarixi Qum” kitabında, seyid Nemətullah Cəzairidən nəql etdiyi əlyazmalar əldə yoxdur və bu dastan seyid Nemətullah Cəzairinin ixtiyarımızda olan bir çox əsərlərində qeyd edilməmişdir.
· Mirza Hüseyn Nurinin verdiyi xəbərə əsasən, bu hadisə hicri-qəməri tarixi ilə 393-cü ildə baş vermiş və hadisə şeyx Səduqun kitabından (vəfat 381h.q) nəql edilmişdir. Yəni bu hadisə, “Munisul-Həzin” kitabının müəllifinin vəfatından on iki il sonra baş vermişdir.
· Cəmkəran məscidinin əməlləri, qədim dua və ziyarət kitablarında, o cümlədən “Kamiluz-Ziyarat”, “Misbahul-Mütəhəccid”, Seyid ibn Tavusun ktablarında, Kəfəmi və İbn Fəhd Hilli kimi şəxsiyyətlərin əsərlərində qeyd olunmamışdır. Həmçinin, şeyx Abbas Qumi də bu əməlləri “Məfatihul-Cinan”-ın əsas hissəsində deyil, (Baqiyatus-Salihat) bölümünün “Mülhəqqat” (əlavələr) hissəsində gətirmişdir və bu gün “Məfatihul-Cinan”-ın haşiyəsində yer tutur.
· Həmçinin, əllamə Məclisi və seyid Haşim Bəhrani kimi böyük hədis alimləri öz əsərlərində ki, şiə hədis ensiklopediyası hesab olunur, bu hədisə işarə etməmişlər.
· Cəmkəran məscidinin adı qədim tarixi kitablarda, xüsusən Qum məscidləri və məktəbləri haqqında məlumat verən Əbdülcəlil Razinin (VI əsr) “Nəqz” kitabında rast gəlinmir. [6]
· Bu məscid haqqında heç bir tarixi mənbədə söz açılmamışdır və yalnız Məneşi Qumi, 986-cı il baş verən hadisələri qələmə alarkən, Mirqiyasuddin Məhəmməd Mirmiranın tərcümeyi halını qeyd edərkən yazır: O, Qumun Ləncərud kəndində yaşadığı dövrdə, bəzi vaxtlar imam Zamanın (ə.c) məqamı sayılan Cəmkəranda etikaf saxlayırdı. Bir fəqihin dediklərinə görə, o məqamdan məqsəd Cəmkəran məscididir. Başqa bir məlumat isə məscidin tarixi kətibəsindən əldə edilənlərdir ki, orada 1167-ci ilə aid şer yazılmışdır və orada həmin ildə bu məscidin təmir olunmasına işarə edilmişidir.[7]
Başqa bir nəzəriyyə
“Tarixi Qum” kitabının verdiyi xəbərə əsasən, nəql olunur ki, Qum şəhərində Əşərilərin ikinci əsrin əvvəllərində Küfədən bu şəhərə köç etmələrindən öncə tikilən ilk məscid, Cəmkəran kənd məscidi olmuşdur. Bu məscidi “Xəttab Əsədi” tikdirmiş və orada tək özü namaz qılarmış. Qumşünas Müdərrisi Təbatəbai ehtimal verir hazırki Cəmkəran məscidi, Xəttab Əsədinin tikdirdiyi həmin məsciddir və Bəni-Əsəd qəbiləsindən olan Ğaziriyyə əhalisi Cəmkərana köç etdikdən sonra, Muxtar Kufədə qiyam etdiyi dövrdə daha da genişlənmişdir. “Tarixi Qum” kitabında qeyd olunur, Qumda tikilən ilk məscid, Cəmkəran kəndin məscidi olmuşdur. Bəni Əsəd ərəbləri, bu məscidin ətrafında evlər icarə edirdilər. Peyğəmbərin (s) tanınmış səhabələrindən olan Səid ibn Cübeyr də altı ay müddətində Cəmkəranda bu ərəblərlə birlikdə qalmışdır.[8]
Mənbələr
- ↑ Ərəb, Kazım, “Məscide Cəmkəran”, Bonyade dairətul məarife bozorge islam, 1393, c 10, ünvanın izahı.
- ↑ Ərəb, Kazım, “Məscide Cəmkəran”, Bonyade dairətul məarife bozorge islam, 1393, c 10, ünvanın izahı.
- ↑ Mirza Hüseyn Təbərsi Nuri, “Nəcmus-Saqib”, Qum, Cəmkəran Məscidi nəşriyyatı, doqquzuncu çap, 1384 h.ş, səh 391-392.
- ↑ Mirza Hüseyn Təbərsi Nuri, “Nəcmus-Saqib”, Qum, Cəmkəran Məscidi nəşriyyatı, doqquzuncu çap, 1384 h.ş, səh 383-388; Məclisi, Məhəmməd Baqir, “Biharul-Ənvar”, Beyrut, Daru ehyaut-turas əl-ərəbi, üçüncü çap, 1403 h.q, c 53, səh 230-233; Nasir əl-Şəriə, “Tarixi Qum”, Qum, Hikmət Nəşriyyatı, səh 148-152.
- ↑ Məhəmmədi Reyşəhri, Məhəmməd, “Daneşnameye imam Məhdi bər payeye Quran, hədis və tarix”, Qum, Müəssiseye elmi fərhəngiye darul-hədis, 1393, c 3, səh 64.
- ↑ Məhəmmədi Reyşəhri, Məhəmməd, “Daneşnameye imam Məhdi bər payeye Quran, hədis və tarix”, Qum, Müəssiseye elmi fərhəngiye darul-hədis, 1393, c 3, səh 65 və 66.
- ↑ Ərəb, Kazım, “Məscide Cəmkəran”, Daneşnameye cəhane islam, Bonyade dairətul məarife bozorge islam, 1393, c 10, ünvanın izahı.
- ↑ Pak, Məhəmmədrza, “Qum dər du qərne noxoste hicri”, Fəslnameye tarixe islam, Dəftəre təbliğate islamiye hövzeye elmiyyeye Qum, 1382 h.ş, say 14, səh 10.