Allahın başqa bir Tanrı yaratması mümkündür
Sual: Tanrının kainatı yaratdıqdan bir müddət sonra kainatın işlərini idarə etməyi başqa bir tanrıya həvalə etməsi və özünün sonra yox olması fərziyyəsinin nəyi yanlışdır?
Cavab: Tanrı vasitəsilə başqa bir tanrının yaradılması və işlərin ona həvalə edilməsi qeyri-mümkündür. Çünki Allah-taala zəruri və əbədi bir varlıqdır və Onun yoxluğunun təsəvvürü “zəruri varlıq” anlayışı ilə ziddiyət təşkil edir. Həmçinin, başqa bir tanrı vasitəsilə işlərin idarə edilməsi mümkün deyil. Çünki yaradılmış varlıqlar heç bir müstəqil varlığa malik deyillər, əksinə onların hamısı Allahdan aslıdılar və Onun yoxluğu ilə bütün varlıqlar bir anda məhv olarlar. Deməli, varlıqların işlərinin başqa bir tanrının öhdəsinə qoyulması mümkün deyil.
Başqa bir tanrının yaradılmasının qeyri-mümkünlüyü barədə üçüncü dəlil də budur ki, Allah-taalanın varlığı qeyri-məhduddur və başqa bir tanrının varlığı onun Allahla fərqə malik olmasını tələb edir. Deməli, başqa bir tanrının varlığı zəruri varlığın zatı üçün nöqsan hesab olunur ki, bu da qeyri-mümkündür.
Başqa bir tanrı vasitəsilə işlərin idarə olunmasının qeyri-mümkünlüyü
Xaliq və məxluq rabitəsi
Allahla məxluq arasında nəzərə alınan rabitələrdən biri də budur ki, məxluqlar təkcə varlığın və yaradılışın özündə deyil, eyni zamanda varlıqla bağlı bütün işlərdə Allahdan aslıdılar və heç bir müstəqilliyə malik deyillər. Varlıq bəxş edən səbəb həqiqi bir səbəbdir və nəticənin varlığı və yoxluğu ona bağlıdır. Mümkün varlıq öz yaradılış və davamlılığında səbəbə ehtiyaclıdır. Buna görə də, nəticənin davamlılığı üçün səbəbin varlığı zəruridir. Deməli, elmli və qüdrətli yaradanın məxluqu olan kainat həmişə və bütün işlərdə Ona ehtiyaclıdır və əgər O, bir an lütf etməkdən imtina etsə, heç nə qalmaz və hər şey fənaya uğrayar.
Allah-taalanın əzəli olması
Filosoflar varlığı zəruri, mümkün və qeyri-mümkün varlıqlara bölüblər. Zəruri varlıq o varlıqdır ki, varlıq onun üçün zəruridir və öz-özünə mövcuddur; başqa bir varlığa ehtiyacı yoxdur. Belə bir varlıq əzəlidir. Yəni, keçmişdə onun üçün heç bir yoxluq təsəvvür olunmur. O, həmçinin əbədidir. Yəni, gələcəkdə heç vaxt yox və məhv olmayacaqdır. Onun əzəli və əbədi olmasının səbəbi budur ki, bir şeyin müəyyən bir zamanda yox olması onun varlığının özündən olmadığını və var olmaq üçün başqa bir varlığa ehtiyaclı olduğunu göstərir. Deməli, əzəli və əbədi bir varlıq barəsində yox və məhv olma təsəvvürü yalnış və irrasional bir təsəvvürdür.[1]
Başqa bir tanrının yaradılmasının qeyri-mümkünslüyü
Kainatı yaradan Tanrıdan başqa bir tanrının yaranması və kainatı idarə etməsi qeyri-mümkündür. Çünki Allah-taalanın zatı sonsuz və naməhdud bir varlıqdır. Yəni, hər bir cəhətdən fərz etsək, qeyri-məhduddur; bütün məkan və zamanlarda vardır, hər bir kamilliyə malikdir. Belə bir həqiqətin iki fərdinin olması qeyri-mümkündür. Çünki furcə (boşluq, imtiyaz, fərqlilik) dəlilinə əsasən, əgər çoxlu tanrı olarsa, mütləq müəyyən cəhətdən məhdud olmalıdırlar. Yəni, onların hər biri digərində olmayan bir kamilliyə malik olmalıdır ki, bu da Allahın naməhdud olması ilə ziddiyyət təşkil edir. Nəticə budur ki, hər cəhətdən qeyri-məhdud olan bir həqiqətdə heç cür çoxluq, ikilik imkanı yoxdur və Onun üçün heç bir bənzər təsəvür edilə bilməz.[2]