Şəfaət

Sual: Şəfaət nədir və kimlər şəfaət edə bilər?

Şəfaət, yüksək məqam sahibi olan bir şəxsin, ehtiyacı olan bir şəxs üçün vasitəçilik etməsi deməkdir. Bu vasitəçilik ya rəhbərlik (rəhbərlik şəfaəti) ya da bağışlanma (məğfirət şəfaəti) üçün ola bilər. Şəfaət, günah işləməyə cəsarət yaratmaq mənasında deyil, əksinə, şəfaət olunan şəxs müəyyən kamillik dərəcələrinə malik olmalıdır ki, şəfaətdən faydalana bilsin.

Şəfaət edənlər arasında peyğəmbərlər, imamlar, möminlər, uşaqlar, alimlər, Quran və mələklər yer alır. Şəfaətin qarşısını alan amillər isə Allaha şirk qoşmaq, Peyğəmbər (s) və Əhli-beytə (ə) düşmənçilik etmək, hiylə, yalan və namazı yüngül saymaqdır.

Allah tərəfindən olan şəfaət isə, bağışlanma deməkdir və başqalarının şəfaəti Allahın məğfirəti ilə ziddiyyət təşkil etmir, çünki Allah özü şəfaət edənlərə bu icazəni vermişdir.

Şəfaətin lüğəvi və terminoloji mənaları:

Lüğətdə “şəfaət” sözü “şəf” kökündən gəlir və “bir şeyi başqa bir şeyə əlavə etmək” mənasını verir. Bunun əksi isə "vitr"dir ki, tək və gizli mənasını daşıyır. Yəni, güclü və üstün bir şəxsin zəif bir şəxsə kömək etməsi şəfaət adlanır.

Terminologiyada isə, şəfaət iki formada istifadə olunur:

Ümumi və ürfi formada: Şəfaət edən şəxs, yəni yüksək mövqe və nüfuza malik olan birisi, güc sahibi olan bir şəxsin verəcəyi cəza və ya mükafat barədə fikrini dəyişdirir.

Şəriətdə: Şəfaət olunan şəxs, şəfaət edənlə əlaqə quraraq cəzaya layiq olan bir vəziyyətdən çıxıb bağışlanmağa layiq bir vəziyyətə gəlir.

Şəhid Mütəhhərinin sözlərinə görə, şəfaət iki növdür: 1. Rəhbərlik şəfaəti, 2. Məğfirət şəfaəti.

Rəhbərlik şəfaəti: Bu şəfaət növü, əzabdan qurtuluşu, yaxşılıqlara nail olmağı və hətta dərəcələrin yüksəlməsini əhatə edir. Buna görə də, bu şəfaət növü yaxşı və təmiz bəndələrə də şamil olur.

Məğfirət şəfaəti: Bu şəfaət növü, əzabın aradan qaldırılması və günahların bağışlanması üçündür və nəticədə yaxşılıqlara nail olmağa da səbəb ola bilər. Peyğəmbərimiz (s) bu şəfaət növü haqqında belə buyurmuşdur: “Mən şəfaətimi ümmətimdən böyük günah işləyənlər üçün saxlamışam, çünki yaxşı əməl sahibləri cəzalandırılmayacaqlar.”

Şəfaətin fəlsəfəsi

Əslində, insan üçün həqiqi şəfaətçi onun saleh əməlləridir. Şəfaət edən şəxs insanın öz ailə üzvü, hətta peyğəmbər və ya övliya olsa belə, şəfaət olunan şəxsin şəfaətə ləyaqəti olmasa heç bir fayda verməyəcəkdir. Məsələn, Lut və Nuh peyğəmbərin həyat yoldaşının əməlləri pis idi və ona görə də onlar cəhənnəmə daxil oldular.

Allahın cəzaları, həm bu dünyada, həm də axirətdə, intiqam məqsədi daşımır. Əksinə, bu cəzalar ilahi qanunlara itaət etmək və insanın inkişafı və təkamülü üçün bir təminatdır. Digər tərəfdən, günahkarların dönüş və islah yolunu tamamilə bağlamaq da olmaz. Onlara özlərini islah etmək və Allaha və təqvaya dönmək imkanı verilməlidir. Şəfaət isə, bu tarazlığı qorumaq və günahkarların dönüşü üçün bir vasitədir.

Əslində, şəfaət istəyən şəxs, məqsədə çatmaq üçün öz gücünün kifayət etmədiyini hiss edir. Buna görə də, öz gücünü şəfaət edən şəxsin gücü ilə birləşdirir və nəticədə istədiyinə nail olur. Əgər bunu etməsəydi, öz gücü tək başına yetərsiz və zəif olardı və nəticədə məqsədinə çatmazdı.

Başqa sözlə, şəfaət aşağı səviyyədə olan və inkişaf etmə potensialı olan bir varlığın, yuxarı səviyyədə olan bir varlıqdan yardım və dəstək istəməsidir. Lakin yardım istəyən şəxs, kamillik və ruhaniyyət baxımından o qədər aşağı düşməməlidir ki, inkişaf və təkamül gücünü tamamiylə itirmiş olsun və təmiz bir insana çevrilmə imkanını özü-özündə yox etmiş olsun.

Quranda şəfaət

Quranda şəfaət mövzusuna toxunan ayələr dörd əsas qrupa bölünür:

Şəfaəti tamamilə inkar edən ayələr: Bu ayələr şəfaətin mövcudluğunu tamamilə inkar edir. Məsələn, Bəqərə surəsinin 254-cü ayəsində belə deyilir: “Ey iman gətirənlər, nə alış-verişin və nə də dostluq və şəfaətin olmayacağı gün gəlməmişdən qabaq sizə ruzi olaraq verdiklərimizdən (Allah yolunda) xərcləyin. Kafirlərdir zalımlar!”

Başqa bir ayədə də belə buyurulur:

"Və o gündən qorxun ki, heç kəs başqasının haqqını ödəyə, bir diləyi yerinə yetirə və bir əzabı dəf edə bilməyəcək və heç kimin şəfaəti qəbul olunmayacaq, nə kimdənsə (əzabdan qurtulmaq üçün) bir əvəz alınacaq və nə də onlara bir kömək göstəriləcəkdir." (Bəqərə: 48)

Habelə, bu ayədə də belə buyurulur:

"Şəfaət edənlərin şəfaəti onlara heç bir fayda verməyəcəkdir." (Müddəssir: 48).

Şəfaəti yalnız Allaha aid edən ayələr: Bu ayələrdə şəfaətin yalnız Allah tərəfindən olduğu vurğulanır. Məsələn:

“Sizə Ondan başqa nə bir dost, nə də bir şəfaətçi yoxdur” (Səcdə: 4)

Yaxud da, bu ayə:

“De ki, bütün şəfaət Allaha məxsusdur” (Zumər: 44).

Şəfaəti Allahın izni ilə şərtləndirən ayələr: Bu ayələrdə şəfaətin yalnız Allahın izni ilə mümkün olduğu bildirilir. Məsələn:

“Onun hüzurunda, Onun izni olmadan kim şəfaət edə bilər?” (Bəqərə: 255)

Habelə bu ayə:

“Allahın izn verdiyi kimsədən başqa, Onun hüzurunda şəfaət fayda verməz” (Səba: 23).

Bu ayələri nəzərdən keçirdikdə, şəfaəti inkar edən ayələrin əslində şəfaəti tamamilə inkar etmədiyi, əksinə, Allahın izni və razılığı olmadan şəfaətin mümkün olmadığını bildirdiyi aydın olur. Həmçinin, “Şəfaət edənlərin şəfaəti onlara fayda verməz” (Müddəssir: 48) ayəsində şəfaətin və şəfaət edənlərin olduğu təsdiqlənir.

İslamın digər məzhəblərində şəfaət

Sələfilər

Sələfilər də digər müsəlmanlar kimi şəfaəti İslamın əsas prinsipi kimi qəbul edirlər. Onlar inanırlar ki, Qiyamət günü Peyğəmbər (s) ümmətin günahkarları üçün şəfaət edəcək. Lakin bu dünyada şəfaət istəmək qadağandır, çünki Allahdan başqa heç kim şəfaət edə bilməz və başqasından şəfaət istəmək şirk sayılır.

Mötəzilə

Mötəzilə cərəyanı şəfaətin yalnız savabın artmasına səbəb olduğunu, lakin günahların bağışlanmasına səbəb olmadığını qəbul edir. Onlar bu fikri Qurandakı “Məgər (azğınlığına və itaətsizliyinə görə Allahın əzəli elmində və Lövhi-Məhfuzda) barəsində əzab kəlməsi gerçəkləşmiş və təsbit olmuş kəs (nicat tapacaq)? Məgər sən odda (od içərisində) olan kəsə nicat verə bilərsən?!” (Zumər: 19) ayəsinə əsaslanaraq irəli sürürlər. Bu ayəyə görə, əzaba layiq olan birini, hətta Peyğəmbər (s) belə, cəhənnəm əzabından qurtara bilməz.

Şeyx Mufid isə bu iddiaya cavab olaraq deyir ki, şəfaətə inananlar, Peyğəmbərin əzaba layiq olanları cəhənnəmdən qurtaracağını iddia etmirlər. Əksinə, Allah Peyğəmbəri (s) şərəfləndirmək üçün onları cəhənnəm əzabından qurtarır.

Əşarilər

Əhli-sünnənin kəlam məktəblərindən biri olan əşarilər bu məsələdə mötəzilə cərəyanından fərqli mövqe sərgiləyərək şəfaətin günahların bağışlanmasına səbəb olduğunu qəbul etmişlər. Əşarilərin böyük alimlərindən biri olan Əbdürrəhman bin Əhməd İci, “Məvaqif” kitabında şəfaəti İslam ümmətinin icmaları arasında sayır və şəfaət vasitəsiylə böyük günahların bağışlanacağına inanır. Bundan əlavə, “Və öz günahın üçün və mömin kişilər və mömin qadınlar üçün bağışlanma dilə” (Məhəmməd: 19) ayəsi və bir çox hədislər, başqaları üçün bağışlanma diləməyin şəfaətin əsası olduğunu təsdiqləməklə yanaşı, günahların bağışlanması üçün şəfaəti də təsdiqləyir.

Şəfaət edənlər

Qurana görə, Allahın övliyalarının şəfaəti yalnız Allahın izni ilə mümkündür. Müxtəlif hədislər Qiyamət günü kimlərin şəfaət edəcəyini bəyan edir. Peyğəmbərlər, o cümlədən həzrət Muhəmməd (s) şəfaət edənlər arasındadır və Peyğəmbərimizin (s) şəfaət məqamına sahib olması barədə əhli-Sünnə və şiə arasında yekdil rəy var. İmam Sadiqdən (ə) nəql olunan hədisə görə, hər bir peyğəmbər və rəsul yalnız Allah onlara icazə verdikdən sonra şəfaət edə bilərlər. Halbuki, İslam Peyğəmbərinə (s) Qiyamətdən əvvəl şəfaət icazəsi verilmişdir və ilk şəfaət ona və onun övladlarından olan imamlara, sonra isə peyğəmbərlərə aiddir.

Əhli-beyt (ə)

İmam Sadiq (ə) “Bizim şəfaət edənlərimiz və yaxın dostlarımız yoxdur” (Şuəra: 100-101) ayəsi haqqında buyurmuşdur ki, şəfaət edənlər imamlar və mömin dostlardır.

Möminlər

Möminlərin, hətta onların siqt olmuş uşaqlarının şəfaət edəcəkləri haqda çoxlu hədislər gəlmişdir.

Peyğəmbərimiz (s) buyurmuşdur ki, Əli (ə) və onun ailəsinin yoxsul şiələrini yüngül saymayın, çünki onların hər biri Rəbiə və Muzər qəbilələri kimi bir çox insanlara şəfaət edəcəkdir.

Alimlər

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur ki, Qiyamət günü Allah alim və abidi dirildəcək və alimə deyəcəklər ki, dur və insanlara yaxşı tərbiyə etdiyin üçün şəfaət et.

İmam Hüseynin (ə) zəvvarları

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur ki, imam Hüseynin (ə) zəvvarları deyiləcək ki, istədiyiniz şəxsin əlindən tutun və onları cənnətə aparın.

Şəfaətin qarşısını alan amillər

Bəzi hədislərdə şəfaətin qarşısını alan amillər qeyd olunmuşdur. Aşağıda bu amillərdən bəziləri göstərilmişdir:

1.   Allaha şirk qoşmaq:

Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Şəfaətim, Allaha heç bir şəkildə şirk qoşmadan ölənlərə çatacaq, əgər Allah istəsə!”

2. Hiyləgərlik:

Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Ərəbləri aldadan şəxs mənim şəfaətimə nail olmayacaq və mənim dostluğum ona çatmayacaq.”

3.Dində ifrata varanlar:

Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Şəfaətim iki qrupa çatmayacaq: zalım hökmdar və dində ifrat edənlər ki, tövbə etməzlər.”

4. Əhli-beytə düşmənçilik:

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: “Mömin dostu üçün şəfaət edər, lakin Əhli-beytə düşmən olan şəxs üçün şəfaət etməz. Əgər bütün peyğəmbərlər və mələklər belə şəfaət etsələr, qəbul olunmaz.”

5. Namazı yüngül saymaq:

İmam Sadiq (ə) Peyğəmbərdən (s) belə nəql edir: “Namazı yüngül sayan şəxs mənim şəfaətimə nail olmayacaq.”

6. Şəfaəti inkar edənlər:

İmam Rza (ə) həzrət Əlinin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “Peyğəmbərin (s) şəfaətini inkar edən şəxs bu şəfaətə nail olmayacaq.”

Şəfaət və məğfirət

Şəfaət və bağışlanma Allahın mərhəmətinin iki fərqli təzahürüdür. Allahın məğfirəti, Allahın özü tərəfindən birbaşa bağışlanma deməkdir. Şəfaət isə, Allahın mərhəmətinin vasitələrlə göstərilməsidir. Yəni, Allahın izni və iradəsi ilə peyğəmbərlər və digər saleh bəndələr şəfaət edərək, Allahın mərhəmətini çatdırırlar.

Buna görə də, Allahın məğfirəti ilə şəfaət arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Allah, bəzi bəndələrinə Öz yanında olan hörməti səbəbindən, onların səbr və müqavimətinə görə mükafat vermək istəyir.