İranda şiəliyin yayılması

Sual: İranda şiəlik nə zamandan yayılmağa başladı?

Cavab: İranda şiəliyin yayılması müsəlmanların İranı fəthi, habelə bəzi ərəb şiə qəbilələrinin və bəzi Ələvi seyidlərinin bu torpağa köçüb məskunlaşması ilə eyni vaxta təsadüf edir. Ərəb şiələrinin köçü nəticəsində şiə məzhəbinə meyl edən ilk İran şəhəri Qum idi. Şiələrin Qum şəhərində məskunlaşması onun Qum ətrafındakı bəzi bölgələrdə də yayılmasına səbəb oldu.

Ələvi seyidlərinin İrana köç etməsi, habelə onların dini təsiri və nüfuzları İranda şiəliyin yayılmasının əsas səbəblərindən biri idi. Bu köç müxtəlif siyasi və iqtisadi səbəblərə görə baş verdi. O cümlədən İranda olan təhlükəsizlik və İrana köç nəticəsində əldə edilən rifah bu səbəblərin başında dayanır. İranda şiəliyin yayılmasına səbəb olan ən əzəmətli seyidlərdən (ağalardan) biri də İmam Rza (ə) idi.

İranın fəthi və şiəliyin gəlişi

Müsəlmanların İranı fəth etməsindən sonra, bir çox ərəb qəbiləsi Ərəbistan yarımadasından və İraqdan İranın müxtəlif bölgələrinə köç etdi. Hicri təqvimi ilə 1-ci və 2-ci əsrlərdə İrana köç edən ərəblərin sayı getdikcə artmağa başladı. Bu köçlər adətən qəbilə şəklində həyata keçirilirdi. Bu köçlər əsasən fəthlərin davamı, İslamın yayılması və yeni fəth edilmiş ərazilərdə torpaq almaqla iqtisadi inkişaf məqsədləri daşıyırdı.

Ərəblərin İran şəhərlərinə köç etməsi və buralarda məskunlaşması haqqında tarixi mənbələrdə gələn məlumata görə, bəzi şəhərlərin etnik tərkibi ərəblərin iranlılara bir arada yaşadığını göstərir. Məsələn, Xorasan vilayəti haqqında qeyd edilir ki, bu vilayətin bütün şəhərlərində şimal və cənub qəbilələrindən olan ərəb tayfaları mövcud idi. Həmçinin Şirvan, Buşənc, Buxara, Qeyrəvan, Rey, Nişapur, Mərv, Hülvan, Dinəvər, Qəzvin, Nəhavənd və Kərəc kimi şəhərlərin etnik tərkibinin ərəb və əcəm qarışığından ibarət olduğu qeyd edilir. Qum şəhəri haqqında isə qeyd edilir ki, onun əhalisinin əksəriyyətini Məzhiç və Əşəri qəbilələrindən olan ərəblər təşkil edir.

İranda mövcud olan çüxtəlif dini meyllərin, o cümlədən şiəlik, əhli-hədis, mötəzilə və s. kimi cərəyanların hamısı ərəb köçləri nəticəsində yayılmışdır. İranın müxtəlif bölgələrində Həmdan, Bəni-Abdülqeys və Əşəri kimi şiə qəbilələrinin olması da, bu bölgələrdə şiəçiliyin yayılmasına səbəb olmuşdur.

İranda ilk şiə şəhəri və bu şəhərin şiəliyin yayılmasında təsiri

Qum şəhəri İranda şiəliyə meyl edən ilk şəhərdir. Qumda şiəliyin tarixi hicri təqvimi ilə birinci əsrin son rübünə təsadüf edir. Ərəblər bu şəhəri fəth etməzdən əvvəl Qum əhalisi zərdüşti idi.

Qumda şiəliyin yayılması Yəmənli Əşəri qəbiləsinin Quma köçü ilə bağlıdır. Əşərilər qəbiləsinin tanınmış şəxsiyyətləri Səd ibn Malik ibn Amir Əşəri və onun qardaşı Sahib ibn Malik idi. Bu ailənin üzvləri İraqda şiə məzhəbinə sahib idilər və orada Əməvilərə qarşı siyasi hadisələrdə fəal iştirak edirdilər. Sahib ibn Malik Kufənin böyük şiələrindən və Muxtar ibn Əbu Übeyd Səqəfinin tərəfdarlarından idi. O, hicri təqvimi ilə 67-ci ildə Müsəb ibn Zübeyrin ordusu ilə döyüşdə öldürüldükdən sonra, Səd və Sahibin övladları hicri təqvimi ilə birinci əsrdə İraq və İranda siyasi fəaliyyət göstərərək Əməvilərə qarşı mübarizələrdə iştirak edirdilər. Həccac ibn Yusif Səqəfi tərəfindən Kufədə Məhəmməd ibn Sahib öldürüldükdən sonra, onun övladları və digər Əşəri ailəsinin üzvləri hökumətin təqib və təzyiqinə məruz qaldılar və sonda İraqı tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Onların əksəriyyəti Qum şəhərinə köçürlər.

Əşərilərin Quma gəlişi bu şəhərdə şiəliyin nüfuz qazanmasına və yayılmasına səbəb oldu. Qumda şiəliyi təbliğ edən ilk Əşəri Musa ibn Abdullah ibn Səd Əşəri idi. Əşərilər tezliklə Qumu şiəliyin əsas mərkəzlərindən birinə çevirirlər. Onlar Qumun ətrafındakı şəhərlərdə, o cümlədən Kaşan, Ave və Fərrahan kimi yerlərdə şiəliyin yayılmasında mühüm rol oynayırlar.

Seyidlərin köçü və şiəliyin yayılması

İranda şiəliyin nüfuz qazanmasının əsas səbəblərindən biri də, ələvi seyidlərinin İranın müxtəlif bölgələrinə köç etməsidir. Bu köçkünlər əsasən Zeydi və İmamiyyə kimi müxtəlif məzhəblərə sahib olan şiələr idilər və onlar İranda şiəliyin yayılmasında əhəmiyyətli rol oynadılar.

İranda şiəliyin yayılmasında müstəsna rol oynamış seyidlərdən biri İmam Rza (ə) idi. İmamın (ə) İrana gəlişi iranlılar arasında şiə məzhəbinə maraq oyatmaqla yanaşı, bir çox ələvi seyidlərinin İrana köç etməsinə də səbəb oldu. Həmçinin, İmamın (ə) gəlişi bəzi şiə alimlərinin İrana köç etməsinə səbəb oldu ki, onların gəlməsi də şiəliyin yayılmasında təsirli oldu.

Seyidlərin İrana gəlişinin səbəbləri belə izah edilir:

İranda olan təhlükəsizlik ələvi seyidlərinin İrana köç etməsinin əsas səbəblərindən biri idi. İran Şam və İraqda yerləşən Üməyyə və Abbasilərdən nisbətən uzaq idi.

Bu köç nəticəsində əldə edilə biləcək rifah da ərəb qəbilələrinin İrana köç etməsinin ümumi səbəblərindən biri idi.

Ələvilərin iranlılar arasında özlərinə qarşı hiss etdikləri hrmət də bu səbəblərdən biri idi. Beləki, iranlılar bu mühacirlərə Peyğəmbərin (s) övladları olduqları üçün hörmət edirdilər.

Xəlifəlik nümayəndələrinin İranda müxtəlif bölgələrdə insanlara təzyiq göstərməsi də xəlifəlik əleyhdarları olan ələvi seyidlərinin xalqı bu hökmdarlara qarşı çıxmaq üçün dəvət etməsinə səbəb olurdu.

Bəzi ələvi seyidlərinin təqvası və cəsarəti iranlıların dostluğuna səbəb olurdu. Bu isə, iranlıları onları İrana dəvət etməyə təşviq edirdi.

İranın bəzi bölgələrində yerli güclər öz həyatlarını qorumaq üçün İslamı qəbul etmək və xəlifəliyə bağlı sünni güclərə qarşı ələvi seyidləri ilə birləşmək məcburiyyətində idilər. Buna görə də, onları gücə şərik olmaq üçün dəvət edirdilər.