İnsanların küfr və ya iman əldə etmək səlahiyyəti
Sual: Bütün məxluqatın səbəbkarı olan Allah nə üçün bir kafir yaratmışdır?
Cavab: İman və küfr insanların əldə edə biləcəyi sifətlər hesab edilmişdir. Allah bütün insanları iradə azadlığı ilə yaratmışdır və kafir əvvəldən kafir deyildir.
Allahın qəzavü-qədərinə görə, kafir kafir olaraq yaradılmamışdır; Daha doğrusu, insan azad olaraq yaradılmışdır və o, küfr və ya iman ünsürləri arasında seçim edir və onun nəticəsinə yetişir. İman və ya küfr arasında seçim prosesinin nəticəsinin, Allahın elmində mövcud olmasına baxmayaraq, bu fakt insanın ixtiyar və iradəsi ilə ziddiyyət təşkil etmir və insan öz iradə və ixtiyarı ilə seçim etmişdir.
İnsanın doğulduğu andan etibarən iradə azadlığı
Allah bütün insanları Öz hikməti və ədaləti əsasında, ixtiyar sahibi olaraq yaradır, kafirləri isə kafir olaraq yaratmır. Hər bir insan təbiətdə hökm sürən qanunlar əsasında insan kimi doğulur və öz mülahizəsinə görə etdiyi hərəkətlərlə kafir və ya mömin olur. Deməli, iman və küfr insanların seçim hüququna malik olduğu iki sifətdir.[1]
Allah insanı yaratdıqdan və ona ixtiyar verdikdən sonra onların hidayət olmasına da kömək etdi. Peyğəmbərlərin göndərilməsi, səmavi kitabların endirilməsi, doğru yolu tanımaq üçün təfəkkür qüdrətinin verilməsi və savaba təşviq etmək və əzabla qorxutmaq Allahın bütün insanlara mömin olmaq üçün təqdim etdiyi yollardandır.[2]
Qəzavü-qədər və insan ixtiyarı
Allahın qəzavü-qədəri ilə insan ixtiyarı uyğunluq təşkil edir. Allahın qəzavü-qədərinə görə, kafir kafir olaraq yaradılmamışdır; Daha doğrusu, sonradan küfrü seçmiş azad bir insan yaradılmışdır. İlahi qəzavü-qədər təkvini və təşrii olaraq iki yerə bölünür:
• Təşrii qəzavü-qədər dedikdə, Allahın ilahi kitab, peyğəmbərlər (s) və imamlar (ə) vasitəsilə göndərdiyi əmrlər nəzərdə tutulur. Təşrii qəzavü-qədərə görə, əgər insan ona verilən qüdrətlə Allahın əmrlərinə tabe olarsa, nicat tapacaq, itaətsizlik edən isə əzaba düçar olacaqdır. Ona görə də təşrii qəzavü-qədər insan ixtiyarı ilə uyğunluq təşkil edir.
• Təkvini qəzavü-qədər varlıq aləmində mövcud olan qanunauyğunluqlardır və iki növə bölünür: Elmi və eyni:
• Təkvini elmi qəzavü-qədər: Elmi qəzavü-qədər o deməkdir ki, Allah nəsnələri yaratmazdan əvvəl onların hüdudlarından və xüsusiyyətlərindən xəbərdardır. Elmi qəzavü-qədər dedikdə, bir nəsnənin var olması üçün bütün səbəbləri mövcud olduqda onun mövcudluğunun zəruri olması, onun məhvi üçün bütün səbəblər mövcud olduqda isə onun aradan getməsinin zəruri olması barədə Allahın biliyi nəzərdə tutulur.
• Təkvini eyni qəzavü-qədər: Eyni qəzavü-qədər o deməkdir ki, obyekt xarici aləmdə reallaşdığı zaman, öz zahiri varlığında onu yaradan səbəblərdən xüsusiyyətlər alır. Eyni qəzavü-qədər, bir şeyin var ola bilməsi üçün lazım olan bütün səbəblər bir yerə cəm olduqda, onun varlığının zəruri olmasıdır.[3]
Allahın eyni qəzavü-qədərinin tələblərinə görə bütün səbəblər bir yerə cəm olduqda nəticənin reallaşması da qaçılmaz olacaqdır. Əgər bu varlıq insandırsa, ilahi hikmətin tələblərinə görə azaddır, öz ixtiyarına görə küfr və ya imanı seçə bilər. Ona görə də Allah insanı kafir olaraq yaratmamışdır. Küfr dəyişdirilə bilən müvəqqəti bir xüsusiyyətdir.
Onu da qeyd edək ki, təşrii və təkvini olan bu iki aləm, bir-birindən fərqli aləmlərdir. Allah elə bir sistem yaratmışdır ki, insan təşrii aləmdə azaddır və istədiyi hərəkəti edə bilər və etdiyi əməllərdən nəticə gözləyə bilər.
Dipnotlar: