İbni Teymiyyə və Əhli-sünnə

Sual: İbni Teymiyyənin əqidəsi nə idi və görəsən əhli-sünnə alimləri İbni Teymiyyə ilə müxalif idilər?

Cavab: İbn Teymiyyə vəhhabilikdə “Şeyxülislam” kimi tanınan bir şəxsdir. O, İslam cəmiyyətində İslamın əsaslarına zidd olan fikirlər irəli sürmüşdür. Onun fikirləri müsəlmanlar arasında ixtilaf yaratmaq məqsədi daşıyır və bu da onun yolunu azmış olduğunu sübut edir. İbn Teymiyyənin bəzi fikirləri zahirilik üzərində qurulmuşdur ki, bu da Allahı cisimləşdirmə və bənzətməyə gətirib çıxarmışdır. Digər azğın fikirləri isə, Əhli-beytə qarşı düşmənçilikdən qaynaqlanmışdır və buna görə də, qəbirləri ziyarət etmək, şəfaət, təvəssül, ziyarət, təbərrük və bu kimi şeyləri bidət və şirk hesab etmişdir. Həm İbn Teymiyyənin dövründə, həm də sonrakı dövrlərdə yaşamış sünni alimləri onun əleyhinə kitablar yazmış və onun fikirlərini rədd etmişlər.

İbni Teymiyyənin şəxsiyyəti

İbn Teymiyyə adı ilə tanınan Əhməd ibn Əbdülhəlim Hərani 661-ci ildə İraqın Həran şəhərində anadan olmuşdur. Həran məntəqəsi ikinci xəlifə dövründə “İyaz ibn Ğənəm” tərəfindən fəth edilmişdir. Həran xalqı İslamı qəbul etdikdən sonra, Əməvi hakimlərinin təsiri nəticəsində güclü şəkildə Bəni Üməyyəyə meyl etmişlər. O həddə ki, İmam Əlini (ə) lənətləmədən cümə namazını bitmiş hesab etmirdilər. Ömər ibn Əbdüləziz dövründə Peyğəmbərin Əhli-beytinə (ə) lənət etməyi qadağan edən əmr Hərana çatanda, xalq bunu qəbul etmədi və dedilər ki, Əbu Turabı lənətləmədən namaz düzgün deyil. Bu vəziyyət İbn Teymiyyə dövrünə qədər davam etmişdir. İbn Teymiyyə belə bir mühitdə böyüdüyü üçün onun əksər fikirləri Əhli-beytlə (ə) ziddiyyət təşkil edir.

İbni Teymiyyənin əqidəsi

İbn Teymiyyə 33 yaşında ikən onun təhlükəli və azğın fikirləri ortaya çıxmağa başladı və bu, Dəməşq və ətrafında böyük bir səs-küyə səbəb oldu. Bu səbəbdən bir çox əhli-sünnə alimləri ona qarşı çıxaraq hətta onu təkfir etdilər. İbn Teymiyyənin fikirləri 12-ci əsrdə vəhhabilik məzhəbinin yaranmasına zəmin yaratdı. Bu fikirlər əsasən şirk və tövhid ətrafında dövr edir. Onun bəzi fikirləri bunlardır:

1) İbn Teymiyyə Allahı cisimləşdirərək məxluqlara bənzətmişdir. O, Allahı insan cəmiyyətindəki padşahlar kimi təsəvvür edir və Allahın ərşini məxluqlarının yerindən yuxarıda qərar verir. O, Allahın ərşini şah taxtlarına bənzər xüsusiyyətlərlə təsvir edir. O deyir ki, Allah axirət günlərinin cümə günündə peyğəmbərləri ilə görüş keçirir və bu məqsədlə ərşdən enir və xüsusi bir kürsüyə oturur, sonra da peyğəmbərlərlə danışıb ərşinə qayıdır.

2) İbn Teymiyyə Allahın gözlə görülə biləcəyinə inanır. O, bu iddiasını belə əsaslandırır ki, varlığı daha kamil olan hər şey görünməyə daha layiqdir. Allah isə ən kamil varlıq olduğuna görə, görünməyə daha layiqdir.

3) İbn Teymiyyə Allah üçün əl, ayaq, qızıl ayaqqabı və s. xüsusiyyətlər qəbul edərək deyir ki, Allah hər gecə yerə enir və Ərəfə gecəsində qullarının duasını qəbul etmək üçün yerə daha yaxın olur.

4) İbn Teymiyyənin başqa bir fikri şəfaəti bidət hesab etməkdir. O bu barədə belə deyir: “Əgər bir kəs bir şeyxi (peyğəmbər, vəli və s.) şəfaətçi kimi çağırsa, bu, xristianların Məryəm və rahiblər üçün etdiyi dualara bənzəyir və mömin yalnız Allaha ümid etməli, ondan qorxmalı və ondan istəməlidir. O, həmçinin deyir ki, mömin üçün Allahdan başqa heç kim, nə mələk, nə peyğəmbər, nə də siddiqlər şəfaətçi və vəli ola bilməz. Bu sözlər və əməllər yəhudi və xristianların sözlərindən, hətta müşrik və məcusilərin sözlərindən daha pisdir. Tövhid isə yalnız Allaha ibadət etmək və onu heç bir şeylə şərik və şəfaətçi etməməkdir, çünki müşriklər rububiyyətdə tövhidə inanırdılar, lakin şəfaətə inandıqları üçün müşrik idilər.”

5) İbn Teymiyyənin başqa bir fikri ziyarət üçün səfərin haram olmasıdır. O deyir ki, əgər bir kəs belə bir iş görsə, açıq-aşkar nəhyə (qadağaya) qarşı çıxmış olur və bu, küfrə və ya başqa bir şeyə səbəb olur. Buna görə də heç kim peyğəmbərlərin (ə) və şeyxlərin qəbirlərini ziyarət etmək üçün səfər etməməlidir.

6) İbn Teymiyyə bütün müsəlmanlardan fərqli olaraq, Əhli-beytin (ə) heç bir üstünlüyə malik olmadığını düşünür və bu fikri ərəb cahiliyyətindən qaynaqlandığını bildirir. O deyir ki, Əhli-beytin (ə) başqalarından üstünlüyünə inanmaq, cahiliyyə dövründə qəbilə başçılarını başqalarından üstün tutmaq düşüncəsindən qaynaqlanır. Bu, İbn Teymiyyənin vəhhabilik məzhəbinin əsasını təşkil edən bəzi fikirləridir.

İbni Teymiyyə əhli-sünnə alimlərinin baxışında

1. Sünni alimləri, istər İbn Teymiyyənin müasirləri olmuş, istərsə də sonrakı dövrlərdə yaşamış alimlər onun fikirlərinə qarşı çoxsaylı kitablar yazmışlar. O cümlədən, İbn Bətutə, Abdullah ibn Səd Yafei, Təqi əd-Din Səbəki, İbn Həcər Məkki, Qazi Əhnai kimi alimlər İbn Teymiyyənin fikirlərinə qarşı “Tuhfatun-Nuzzar Miratul-Cinan”, “Şifaus-siqam fi ziyarəti xayril ənam”, “Covhərul-munəzzam fi ziyarəti qəbrin Nəbiyyil-mukərram” və “Əl-Məqalətyl Mərziyyə” adlı kitablar yazmışlar. Həmçinin, Əbu Həyyan Əndəlusi, Kamalud-din Zəmləkani, Əbubəkr əl-Hussayni, İbn Həcər Əsqəlani, Şeyx Musəvi Əbdüləziz Hindi, Hafiz Zəhəbi kimi alimlər də İbn Teymiyyənin fikirlərini rədd etmiş və onun fikirlərinin İslamla ziddiyyət təşkil etdiyini sübut etmişlər.

2. Tanınmış sünni alimlərindən biri olan İbn Həcər Heytami İbn Teymiyyə haqqında belə deyir: “Allah onu alçaltmış, azdırmış, kor və kar etmişdir. Sünni alimləri və onun müasirləri olan şafiilər, malikilər və hənəfilər onun fikirlərinin və sözlərinin yanlış olduğunu açıq şəkildə bildirirlər. O hətta Ömər ibn Xəttab və Əli ibn Əbu Talibə (ə) də iftiralar yaxmışdır… İbn Teymiyyənin sözləri dəyərsizdir və o, bidətçi, azmış, azdırıcı və ədalətsiz bir şəxsdir. Allah onunla ədaləti ilə rəftar etsin və bizi onun fikirlərindən və yolundan qorusun.” (İbn Həcər Heytami, “al-Fətavayil-Hədisəh”, səh. 86)

3. İbn Teymiyyənin müasiri və tanınmış tədqiqatçı olan cənab Sübki onun haqqında belə deyir: “O, kitab və sünnəyə riayət etmək adı altında İslamın əsaslarına bidət gətirdi və İslamın sütunlarını sarsıtdı. O, müsəlmanların ittifaqına qarşı çıxdı və Allahın cisimli və mürəkkəb olduğunu iddia etdi. Hətta dünyanın əzəli olduğunu qəbul etdi və bu sözləri ilə 73 firqədən də kənara çıxdı.”

4. Böyük sünni alimlərdən olan Şövkani belə deyir: “Hənəfi məzhəbindən olan Məhəmməd Buxari İbn Teymiyyənin bidətçi və kafir olduğunu söyləmişdir. O, öz məclisində açıq şəkildə bildirmişdir ki, əgər kimsə İbn Teymiyyəyə Şeyxülislam desə, kafirdir.” Başqa bir yerdə isə belə deyir: “Dəməşqin Maliki qazisinin verdiyi fətvaya əsasən, İbn Teymiyyənin fikirlərinə inanan hər kəsin qanı və malı halaldır.”

5. Məşhur səyyah İbn Bətutə öz səyahətnaməsində (Rihlətu ibni Bətutə) İbn Teymiyyə haqqında belə yazır: “Onun ağlında bir problem var idi.” İbn Bətutənin bu sözü onun ağıl problemi yaşadığını göstərir.

6. İbn Teymiyyənin müasiri və tanınmış alim, “Seyru elamun-Nubəla” kitabının müəllifi olan Zəhəbi İbn Teymiyyəyə yazdığı məktubda belə deyir: “Ey yazıq! Sənə tabe olanlar zındıqlıq və küfr uçurumunun kənarındadırlar. Sənə tabe olanların əksəriyyəti geri qalmış, küncə çəkilmiş, cahil, yalançı və ya hiyləgərdir. Əgər mənim sözlərimə inanmırsansa, onları ədalət tərəzisində ölç. Artıq cahillikdən əl çəkməyin və tövbə etməyin vaxtı çatmadımı? Bil ki, ölümün yaxınlaşıb. Allaha and olsun ki, sən ölümü xatırlamırsan, əksinə ölümü xatırlayanları təhqir edirsən. Sən mənimlə, dostunla belə davranırsansa, gör düşmənlərinlə necə davranacaqsan? Allaha and olsun ki, düşmənlərin arasında çoxlu saleh, ağıllı və alim insanlar vardır, dostların arasında isə çoxlu yalançı, cahil və laqeyd insanlar var.”

Başqa bir məktubunda isə belə nəsihət edir: “Ey kişi! Allaha and olsun ki, biz sənin fikirlərinə qarşı çıxmalıyıq. Sən mübahisə edən, dil-dil ötən birisən, nə sakitləşirsən, nə də geri çəkilirsən. Dindəki bu səhvlərindən çəkin! Peyğəmbərin (s) də bu kimi məsələlərdən xoşu gəlməzdi və çoxlu sual verməyi qadağan edərdi. Çox danışmaq - xüsusilə halal və haram haqqında - ürəyi sərtləşdirir. Əgər bu sözlər küfr olarsa, ürəkləri kor edər və yaxşı nəticə verməz. Ey yazıq! Sənin davamçılarının, əgər elm və dinləri azdırsa, özlərini Allahı inkar etmə və dinlərini məhv etmə təhlükəsinə atmışlar. Sənin davamçıların yalnız bir neçə əl-qolu bağlı və ya cahil, yalançı və axmaqdır insanlardan ibarətdir. Onlar ya hiyləgər adamdırlar, ya da saleh, ancaq anlayışı olmayan kəslərdirlər. Ey müsəlman! Özünü mədh edib tərifləmək üçün nəfsini nə qədər təsdiqləyirsən və salehləri nə qədər alçaldırsan?! Özünü nə qədər böyük hesab edirsən və ibadət edənləri nə qədər kiçik görürsən?! Nə qədər öz nəfsinlə dostcasına davranırsan və zahidlərin işini pis hesab edirsən?! Nə qədər sözlərini elə tərifləyirsən ki, Allaha and olsun, heç hədisləri belə tərifləmirsən! Kaş ki, hədislər sənin əlindən salamat qalardı, lakin hər dəfə onları zəif və ya xəyali adlandıraraq ya təvil edirsən, yadaki inkar edərək dəyişdirirsən.

7. İbn Teymiyyənin batil fikirləri xüsusən elm və bilik mərkəzi olan Şamda müxtəlif məzhəblərin alimlərinin ciddi tənqid və etirazları ilə qarşılaşdı. Bir qrup alim ona qarşı çıxaraq, o dövrün qazisi olan Cəlaləddin Hənəfidən onun məhkəməyə çıxarılmasını tələb etdilər. Ancaq o, məhkəməyə gəlməkdən imtina etdi. Nəhayət, 705-ci ilin rəcəb ayının 8-də şəhərin qaziləri ilə birlikdə naib sultanın sarayında (qəsru naibiz səltənət) iştirak etdi və onun “əl-Vasitiyyə” kitabı qiraət edildi. İki iclasda baş verən çox saylı mübahisədən sonra İbn Teymiyyənin fikri və əqidə cəhətindən azğın olduğu sübut edildi və o, Misirə sürgün edildi. Orada da azğın fikirlərini yaydığı üçün o dövrün Maliki qazisi İbn Məhluf tərəfindən həbs olundu. O, xüsusilə Şafei və Maliki alimlərinin hökmü ilə bir neçə dəfə həbs olundu və nəhayət, 728-ci ildə həbsdə öldü.