Yaradılanların hüdus (var olmaq) və bəqada (yaşamaqda) Allaha olan ehtiyacı
Sual: Yaradılandan sonra məxluqlar və varlıq aləmi yaşamaq üçün Allaha ehtiyac duyurlarmı?
Cavab: Fəlsəfi mövzulardan biri də yaradılışdan sonra məxluqların Allaha və varlıq verən vücuda olan ehtiyaclarıdır. Bu ehtiyacı izah etmək üçün iki arqumentə istinad edilir:
• Varlıq aləmi zati fəqirlik və Allaha ehtiyacdan başqa bir şey deyil və bu ehtiyac varlıq aləmi və zati cəhətdən ehtiyaclı olan məxluqlarla yanaşı daimi olaraq mövcuddur.
• İkinci arqument isə fəlsəfədə istifadə olunan səbəb və nəticə arqumentidir hansı ki, mümkün varlıqların varlıqlarının hüdus və bəqa zamanı vacibəl-vücuda ehtiyac duymağından danışır. Bu dəlilə əsasən belə nəticə alırıq ki, bütün məxluqat və varlıq aləmi öz hüdus və bəqalarında Xaliq və uca Allaha möhtacdır.
Varlıqla mütəal Allahın rabitəsi
Aləm və onda hökm sürən nəzm və qanunlar, Yaradanın davamlı lütf və feyzi olmadan bir an belə varlığını qoruya və davam edə bilməz. Çünki İlahi fəlsəfə və vəhy vasitəsilə əldə edilən məlumatlar əsasında deyə bilərik ki, aləm, onda olan bütün kiçik və böyük varlıqlar ilə birlikdə təkcə yarandığı zaman Allaha ehtiyaclı deyil, bəlkə deyə bilərik ki bu varlıqlar elə yaradana ehtiyac və bağlılığın özüdür. Quranda da məxluqların yaradana olan ehtiyac və bağlılığından bəhs edilir.[1] Fəqirlik (zati fəqirlik) geniş məna kəsb edir və mümkünül-vücudların Allaha olan hər növ ehtiyacını özündə ehtiva edir. Bu ehtiyaclardan ən mühümü onların var olmaq üçün Allaha olan ehtiyacı və fəqirlikləridir.[2] Hansı ki, bu ehtiyac yaradılışdan sonra da davam edir.
Filosofların fikri
• Transsendental teosofiya (mütəal hikmət) məktəbinin banisi Molla Sədranın fikrincə, Mümkünül-vücudlar dünyası və yaradılış fəqirlikdən (zati fəqir) başqa bir şey deyil. Onlar fəqrin və başqa bir şeyə bağlılığın özüdürlər. Onların varlığının kontekstində və mahiyyətində fəqirliyin olması, onları hər cür müstəqillikdən məhrum edir və onları reallığı başqalarına aid olan şifahi mənalara və bağlayıcılara çevirir. Bu mənada bütün mümkünül-vücudlar yoxsulluq və ehtiyacdan münəzzəh və uzaq olan ehtiyacsız varlığın həqiqətinə işarədir.[3]
Əllamə Təbatəbai də belə demişdir: “Mümkünül-vücudlar və aləmin varlığı “rabit” (bağlı və müstəqilliyi olmayan) varlıq kateqoriyasındandır. Hansı ki, həmişə Allah-taalaya bağlı və ehtiyaclıdır və varlıq aləmi özlüyündə müstəqil deyil və həmişə Allahın lütf və feyzinə möhtacdır. Deməli, varlıq aləmi yaradılışında bir xaliqə və yaradana ehtiyaclı olduğu kimi, yaradıldıqdan sonra da Allahın lütf və feyzinə möhtacdır.[4]
Allahın yaradılışda və onun bəqasında (davam etməsində) səbəbiyyəti
Fəlsəfədə bu sualla bağlı gündəmə gətirilən başqa bir məqam səbəb-nəticə qanunu ilə bağlıdır. Yəni, mümkünül-vücudlar və aləm yaradılışının yalnız meydana gəlməsində və yaradılışın əvvəlində səbəbə ehtiyacılıdırlarmı, yoxsa onların bəqa və davamlılığı da bu səbəbə bağlıdır. Allah dünyanın yaradıcısı, xaliqi və varlığının səbəbidir: Nəticədə dünya öz yaradılışında yaradılış və varlığın başlanğıc səbəbinə ehtiyac duyduğu kimi, varlığının davamında da bir səbəbə ehtiyac duyur, çünki aləm mümkünül-vücuddur və mümkünül-vücudlar meydana gəlməkdə səbəbə ehtiyaclı olduqları kimi, bəqa və davamiyyətdə də səbəbə ehtiyaclıdırlar. Onların ehtiyaclı olması mümkünül-vücud olmalarındadır və mümkünlük həmişə onlarla yanaşıdır. Ona görə də daima yaradılış və bəqada səbəbə möhtacdırlar.[5]
Daha ətraflı məlumat üçün müraciət edin:
1. Cəfər Sübhani, İlahiyyat və İslam məarifi (tərtib edən Rza Ustadi), İmam Sadiq müəssisəsinin nəşri, Qum, 1372.
2. Mustafa Xəlili, Əllamə Təbatəbainin kəlami düşüncələri, Tərtib edən Tərtib ofisi və Əllamə Təbatəbainin əsərlərinin nəşri, Qum, Birinci çap, 1382.
3. Mürtəza Mütəhhəri, əsərlər toplusu 6, məqalə 14, səh. 903, Sədra nəşriyyatı, 1373.
4. Məhəmməd Əmin Sadiqi Urzuqani, İmam Xomeyni və müsəlman ariflərin nöqteyi-nəzərindən kamil insan, Bustane Kitabe Qum tərəfindən nəşr olunub, 2002-ci ilin ilk nəşri.
Dipnotlar:
- ↑ Fatir surəsi, ayə 15.
- ↑ Baxın: Səidi Mehr, Məhəmməd, İslam kəlamının tədrisi, Qum, Taha, 1377, səh.58.
- ↑ Cavadi Amoli, Abdullah, Din fəlsəfəsi, Qum, İsra Mərkəzi nəşri, Bi ta, səh.182-186.
- ↑ Bax Təbatəbai, Seyid Məhəmməd Hüseyn, Nəhayə al-Hikmət, Qum, Camiətul Müdərrisin, Fəsil 7, səh.65.
- ↑ Baxın: Rəbbani Gülpəyqani, Əli, İzaul-Hikmət, İşraq nəşriyyatı, 1374, 1-ci cild, səh.338-343.