Vəhabilərin nəzərində təvəssül
Sual: Vəhabilərin Qurani-kərimə və Əhli-Beytə (ə) təvəssül haqqında fikirləri nədir və onların fikirləri necə rədd edilir?
Cavab: Şiə məzhəbində peyğəmbərlərə (ə) və Əhli-Beytə (ə) təvəssül etmək məşru' (şəriətin icazə verdiyi) və təsirli bir əməl kimi qəbul edilir. Şiə məzhəbi davamçıları hesab edirlər ki, Əhli-Beyt (ə) Allah ilə bəndələr arasında vasitəçi olaraq dünyada və axirətdə şəfaət edə və çətin zamanlarda möminlərin dualarına və istəklərinə cavab verə bilərlər. Bu əməl Allaha yaxınlaşmaq və duaların qəbul olunması üçün bir vasitə kimi qəbul edilir.
Tarixi təcrübələr göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə möminlər Əhli-Beytə (ə) təvəssül edərək onlardan yardım istəyiblər. Aşura ziyarəti və Camiə Kəbirə ziyarəti kimi məşhur ziyarətlərdə, habelə digər dualarda və ziyarətlərdə Əhli-Beytin (ə) şəfaətindən və yardımından söz açılmışdır. Bu əməl imanı gücləndirir və Allaha yaxınlaşmağa kömək edir.
Tarix boyunca bütün müsəlmanlar arasında yayılmış mövzulardan biri də, Allah övliyalarından kömək və hacət istəməkdir ki, bu əməl vəhhabilər istisna olmaqla bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilir. Beləki, vəhhabilər bu əməli qanuni (məşru') və icazəli hesab etmirlər. Əslində, insan kömək istəyərkən, müqəddəs Peyğəmbəri (s) və məsum imamları (ə) Allahın lütfünün vasitəçisi kimi qəbul edir və bütün işlərin Allahın ixtiyarında olduğuna inanır. Lakin vəhhabi alimlər bütün dəlillərlə rəğmən bu əməli icazəli hesab etmirlər.
Qeyd edək ki, vəhhabilər təvəssül haqqında sabit bir fikrə malik deyillər. Beləki, Muhəmməd ibn Əbdülvəhhab bunu İslamın ziddinə hesab edir və küfrün səbəbi kimi görür. Lakin Allahın adlarına və sifətlərinə, habelə Qurana təvəssülü icazəli hesab edir. Müasir vəhhabilər təvəssül haqqında daha geniş fikirlərə malikdirlər. Vəhhabilərdən fərqli olaraq, digər müsəlmanlar təvəssül haqqında ortaq fikrə malikdirlər. Həm Quranda, həm rəvayətlərdə və həm də alimlərin sözlərində təvəssülün icazəli olduğuna dair dəlillər mövcuddur.
Müqəddimə
Terminlər
1. Təvəssül:
Təvəssül Lüğətdə “vəsl” kökündən gəlir və "təfə'ul" babındadır. Bir əməl vasitəsilə yaxınlaşmaq mənasını verir.
Fiyumi bu mənanı belə izah edir: “Təvəssül ilə Rəbbinə yaxınlaşmaq” dedikdə, bir əməl vasitəsilə Allaha yaxınlaşmaq nəzərdə tutulur. “Lisanul-Ərəb” kitabının müəllifi də bu mənanı təsdiqləyir.
Təvəssül kəliməsi terminoloji olaraq yaxınlaşmaq və yaxınlaşmaq üçün vasitə axtarmaq mənasını daşıyır. Çünki təvəssül adətən bəndənin Allahın hüzurunda bir şeyi və ya birini vasitə qərar verməsi və Allahın duasını qəbul etməsi üçün edilir. Buna görə də, terminoloji olaraq təvəssül barəsində belə deyilir: “Təvəssül məqsədə çatmaq və onu həyata keçirmək üçün vasitədir”.
“Liziyarəti Vət-Təvəssül” kitabının müəllifi bunu belə izah edir: “Bəndə, duasının qəbul olunması və istəyinə çatması üçün bir vasitə ilə Allaha yaxınlaşır. Lakin bu, birbaşa Peyğəmbərdən və ya İmamdan bir şey istəmək mənasında deyil, əksinə, Peyğəmbərə və İmama tabe olmaq, onların şəfaəti və ya Allahı onların məqamına and verməklə Allahdan bir şey istəmək mənasındadır.
Beləliklə, məlum olduğu kimi təvəssülün lüğəvi və terminoloji mənaları arasında uyğunluq var və hər ikisində yaxınlaşmaq və məqsədə çatmaq nəzərdə tutulur.
2. İstiğasə
İstiğasə, təvəssül ilə mənaca yaxındır və “ğavəsə” kökündən gəlir, kömək və yardım mənasını verir. Ancaq bu kəlimə “İstifal” babında istifadə edildikdə, yardım istəmək mənasını daşıyır və bu səbəbdən təvəssül ilə eyni mənaya gəlir. Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədisdə də təvəssül yerinə “istiğasə” kəliməsindən istifadə edilmişdir:
“Qiyamət günü günəş o qədər yaxınlaşacaq ki, tər qulaqların ortasına qədər çatacaq və insanlar günəşin şiddətli istiliyindən və parıltısından dözülməz hala gələcəklər. Bu zaman əvvəlcə Adəmə, sonra Musaya və daha sonra Muhəmmədə (s) təvəssül edəcəklər.”
3. Şəfaət
Şəfaət, “şə-fə-ə” kökündən gəlir və iki və ya daha çox şeyin birləşməsini ifadə edir. Buna görə də, şəfaət qiyamət günü peyğəmbərlərdən (ə) və övliyalardan cəhənnəmdən qurtuluş üçün kömək və yardım istəmək mənasını verir ki, bu da bir növ təvəssüldür. Səhmudi yazır: “Qiyamət meydanında Peyğəmbərə (s) təvəssül etmək də mövcuddur və o Həzrət (s) Allahın hüzurunda şəfaət edəcək.”
Bu məfhumla (anlayışla) şəfaət termini bəzən təvəssülün ümumi mənasında da istifadə olunur.
Vəhabi məzhəbində təvəssül
Vəhhabilərin baxışı
Bəzi vəhhabilər təvəssülü qanuni və qeyri-qanuni olaraq iki yerə bölüblər. Qanuni təvəssüllərdən biri, Allahın adlarına və sifətlərinə təvəssüldür. Yəni vəhhabilərə görə, Allahın adlarına və sifətlərinə təvəssül etmək icazəlidir. Bu, “Əraf” surəsinin 180-cı ayəsində deyilir: “Və Allaha ən gözəl adlar məxsusdur, ona görə də ona bu adlarla dua edin.”
Bəzi Quran ayələrinə əsasən, o cümlədən: “Məscidlər Allaha məxsusdur, ona görə də Allahla birlikdə heç kimə dua etməyin”, “Bütün şəfaət Allaha məxsusdur”, “Onlar Allahdan başqa nə zərər, nə də fayda verə bilməyən şeylərə ibadət edirlər və deyirlər ki, bunlar Allah yanında bizim şəfaətçilərimizdir. De ki, göylərdə və yerdə Allahın bilmədiyi bir şeyi Allaha xəbər verirsinizmi? O, onların şərik qoşduqlarından uzaq və ucadır.” və. s kimi ayələrə əsasən, Allahla insan arasında hər hansı bir vasitə qoymaq şirktir.
Buna görə də, vəhhabilər Quranı Allahın sifətlərindən biri hesab edərək ona təvəssülü icazəli hesab edirlər. Onlar deyirlər ki, Qurana təvəssül etmək icazəlidir, çünki Quran həm söz, həm də məna baxımından Allahın kəlamıdır və Allahın kəlamı onun sifətlərindən biridir. Beləliklə, Qurana təvəssül Allahın sifətlərindən birinə təvəssül etməkdir və bu, tövhidlə ziddiyyət təşkil etmir və şirklə nəticələnmir.
Lakin vəhhabilər övliyalara, peyğəmbərlərə və Peyğəmbərin (s) Əhli-Beytinə təvəssülü icazəli hesab etmirlər. Muhəmməd ibn Əbdülvəhhab deyir ki, əgər biri “Ey Allah, Peyğəmbərin (s) vasitəsilə sənə təvəssül edirəm ki, məni rəhmətinə daxil edəsən” desə, bu şəxs şirkin yoluna düşmüş və onun inancı müşriklərin inancı kimidir.
Müasir vəhabilərin baxışı:
Müasir vəhabilər bu məsələdə bir neçə növ təvəssülü fərqləndiriblər:
Birinci növ təvəssül, insanın Allahın diri vəlisindən, məsələn ruzinin genişliyi və ya xəstənin şəfası kimi şeyləri Allahdan istəməsini xahiş etməsidir. Bu cür təvəssül onların nəzərində icazəlidir.
İkinci növ təvəssül, Allahı çağıraraq, öz sevgisi və Peyğəmbər və ya Allahın övliyaları arasındakı dostluq vasitəsilə təvəssül etməkdir. Bu cür təvəssül də icazəlidir. Məsələn, “Ey Allah, Peyğəmbərinə olan sevgim və ona tabe olmağım, övliyalarına olan sevgim vasitəsilə Səndən bunu istəyirəm” sözlərini dilə gətirmək kimi.
Üçüncü növ təvəssül, Peyğəmbərin və Allahın övliyalarının məqamına təvəssül etməkdir. Məsələn, “Ey Allah, Peyğəmbərinin (s) məqamı və ya Hüseynin (ə) məqamı vasitəsilə Səndən bunu istəyirəm” demək kimi. Bu cür təvəssül icazəli deyil. Bu cür təvəssül, peyğəmbərlərin və övliyaların vəfatından sonra edildiyi üçün onların məqamı böyük olsa da, icazəli deyil.
Dördüncü növ təvəssül, birbaşa övliyaların özlərinə təvəssül edərək Allahdan hacətini istəməkdir. Məsələn, “Ey Allah, filan övliyanın və ya filan peyğəmbərin haqqı üçün Səndən bunu istəyirəm” demək kimi. Bu cür təvəssül də icazəli deyil. Vəhhabilər deyirlər ki, heç bir məxluq Allah qarşısında haqq sahibi deyil ki, Allahı onun vasitəsilə and içərək bir hacəti yerinə yetirsin. Bu cür təvəssül vəhhabilərin nəzərində açıq-aşkar şirkin səbəbidir.
Məhəmməd ibn Əbdülvəhhabın baxışı
Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab təvəssülü küfrün səbəblərindən biri hesab edir. O deyir ki, əgər kimsə Allah ilə öz arasında vasitəçi qərar versə və onlardan şəfaət diləsə, bu, küfrə səbəb olur.
Vəhhabilərin irəli sürdüyü nəzəriyyənin sünni alimləri tərəfindən rəddi
Sünni alimlər tərəfindən Məhəmməd ibn Əbdülvəhhabın əleyhinə ilk kitab yazılmışdır. Onlardan biri də, Məhəmməd ibn Əbdülvəhhabın qardaşı Süleyman ibn Əbdülvəhhab tərəfindən yazılmış “Əs-Savaiqul-İlahiyyəti fir-rəddi aləl-Vəhhabiyyəti” kitabıdır. Təvəssül məsələsində vəhhabilərin azğınlığa düçar olması həmişə sünni alimlər tərəfindən tənqid olunmuşdur. Necəki, sünni alimi olan Salami bu barədə belə bildirib: “Sünni alimlərinin və müsəlman icmasının əksəriyyətinin fikri təvəssülün caiz və qəbul olunmasıdır, yalnız özlərini sələfiyyə məzhəbinə aid edənlər istisna olmaqla!”
Səqaf əl-Qureyşi belə deyir: “Peyğəmbər (s) vasitəsilə Allahdan kömək və şəfaət diləmək nə əvvəlki, nə də sonrakı alimlər tərəfindən inkar edilməmişdir. Ancaq İbn Teymiyyə gəlib bunu inkar etdi və beləcə doğru yoldan çıxdı və ondan əvvəl heç bir alimin demədiyini icad etdi. Əgər İbn Teymiyyənin sözləri doğrudursa, bəs niyə Peyğəmbər (s) bir adama “Allahım, mən Sənin rəhmət Peyğəmbərin Məhəmməd vasitəsilə Sənə üz tuturam” deyərək vasitəçilik etməsini öyrədir?! Əgər yalnışdırsa, o zaman təvəssül Allahın varlığına qarşı şirk sayılır? Yoxsa, Peyğəmbər (s) insanları şirklə nəticələnən bir şeyi öyrədir? Allah pakdır, bu böyük bir böhtandır.”
İmam Şafeinin Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) təvəssülü
İbn Həcər Məkki “Savaiqul-Muhriqə” kitabında məşhur sünni alimi imam Şafeidən nəql edir ki, imam Şafei Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) təvəssül edirdi. O, Şafeidən bu məşhur şeiri nəql edir:
آل النبی ذریعتی و هم الیه وسیلتی
Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti (ə) mənim vasitəmdir, onlar mənim Allah dərgahında yaxınlaşma səbəbimdir.”
ارجوا بهم أعطی غداً بید الیمین صحیفتی
“Ümid edirəm ki, Qiyamət günü onların səbəbi ilə əməl dəftərim sağ əlimə veriləcək.”
Bu rəvayətlərdən aydın olur ki, ehtiyacların və istəklərin yerinə yetirilməsi üçün Peyğəmbərə (s) təvəssül etmək caizdir. Hətta Allah rəsulu (s) (birinci hədisə əsasən) kor kişiyə Peyğəmbəri (s) vasitə edərək Allahdan ehtiyacını istəməsini əmr etmişdir. Təvəssülün əsl fəlsəfəsi də budur ki, ehtiyaclı və günahkar insanlar Allah dərgahında yaxın olan şəxsləri vasitə edərək istəklərinə çatsınlar.
Şiə məzhəbində təvəssül
Təvəssül lüğətdə vasitə seçmək mənasını verir və vasitə insanı başqasına yaxınlaşdıran bir şey deməkdir. “Lisanul-Ərəb” kitabında qeyd edilir ki, Allaha təvəssül etmək və bunun üçün vasitə seçmək, insanı Allaha yaxınlaşdıran əməldir, habelə vasitə qərar vermək, insanın başqa bir şeyə yaxınlaşmaq üçün istifadə etdiyi bir yoldur. Buna görə də vasitə həm yaxınlaşmaq, həm də başqasına yaxınlaşmağa səbəb olan bir şey deməkdir.
Vəhhabilərin böyük səhvi budur ki, təvəssüldə Allahın dostlarını zərərləri aradan qaldıran və ehtiyacları müstəqil olaraq təmin edən mənbə hesab edirlər. Halbuki, təvəssülün mənası bu deyil. Çünki biz Peyğəmbərə (s) təvəssül etdikdə, onu təsirdə və zərərləri aradan qaldırmaqda müstəqil hesab etmirik ki, bu əməlimizlə ona ibadət etmiş olaq. Quranda təvəssülə dəvət edilərkən, təvəssül vasitəsilə Allaha yaxınlamaq nəzərdə tutulur. Yəni təvəssül edilən şəxs Allah dərgahında şəfaət edir. Təvəssül buna bənzəyir ki, sanki bir şəxs nüfuzlu bir şəxsin evinə getmək istəyir, amma onu tanımır. O da həmin nüfuzlu şəxsi tanıyan birindən xahiş edir ki, onunla birlikdə getsin və onu həmin böyük şəxsə təqdim etsin və ondan bu şəxs üçün kömək istəsin. Bu iş nə ibadət, nə də təsirdə müstəqil olmaq mənasını ehtiva edir. Buna görə də təvəssülün şirk olması iddiası əsassızdır.
Bundan əlavə, vəhhabilərin baxışı Quranın təlimlərinə ziddir və buna görə də, sünni və şiə alimləri bunu vəhhabilərin icadı hesab edərək onu rədd edirlər. Vəhhabilər müsəlmanları təkfir etmək üçün bu cür məsələləri şişirdir və onlardan öz xeyirlərinə istifadə edirlər. Sünni alimlərdən biri olan Subki deyir ki, Peyğəmbərə (s) təvəssül etmək və ondan kömək istəmək Allaha yaxınlaşmaq üçün gözəl bir işdir və heç bir sələf və xələf bunu inkar etməyib, ta ki İbn Teymiyyə gəlib bunu inkar etdi, doğru yoldan çıxdı və heç bir alimin demədiyi bir şeyi bidət etdi və bu bidətlə İslam əhli arasında parçalanma yaratdı.
Quranda Təvəssül
Vəhhabilərin bu fikri açıq şəkildə bir sıra Quran ayələri ilə ziddiyyət təşkil edir. Quranda təvəssülün ehtiyacların aradan qaldırılması, günahların bağışlanması və Allaha yaxınlaşmaq üçün caiz olduğunu göstərən bir çox ayə var. Burada bir ayəyə işarə edirik:
Allah möminlərə xitab edərək buyurur: “Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və Ona yaxınlaşmaq üçün vasitə axtarın! Onun yolunda cihad edin ki, nicat tapasınız!” (Maidə: 35)
Sünni alimlərdən olan Məragi təfsirinin müəllifi deyir ki, bu ayədə vasitə dedikdə, Allahın razılığını qazanmaq və Ona yaxınlaşmaq üçün təvəssül edilən bir şey nəzərdə tutulur. Sonra isə o, Səhih Buxari və digər sünnə kitablarından bir hədisi nəql edir ki, orada Allah rəsulu (s) vasitə kimi göstərilmişdir. Bu hədisdə Peyğəmbər (s) belə buyurur: “Kim azanı eşidəndə desə ki, Allahım! Ey kamil dəvətin və qılınan namazın Rəbbi! Məhəmmədi vasitə və üstünlük sahibi et və onu vəd etdiyin məqama çatdır, Qiyamət günü mənim şəfaətimi ona nəsib olar.”
Bu hədis açıq şəkildə göstərir ki, Allah rəsulu (s) Allah dərgahında vasitədir və buna görə də, Allahın istəyi ilə Qiyamət günü möminlərin günahlarının bağışlanması üçün şəfaətçi olacaq və onlara şəfaət edəcəkdir. Beləliklə, təvəssül heç vaxt şirk və küfrə səbəb olmur, əgər olsaydı, Peyğəmbərin (s) vasitə olması küfr və şirkə səbəb olardı.
Rəvayətlərdə təvəssül
Şiə mənbələrində təvəssül mövzusu o qədər aydın və açıqdır ki, hədis gətirməyə ehtiyac yoxdur. Biz burada nümunə olaraq sünni mənbələrində qeyd olunan bir neçə rəvayətə işarə edirik:
Quraqlıq zamanı Peyğəmbərə (s) təvəssül etmək
Təvəssüldə heç bir şirk və küfr şübhəsi olmadığı kimi, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra təvəssül etmək də bu növ təvəssülün caiz olduğuna açıq bir sübutdur. Nəql olunur ki, Mədinədə şiddətli quraqlıq baş verir. Bir qrup insan Aişənin yanına gedib çarə istəyir. Aişə isə belə deyir: “Peyğəmbərin (s) qəbrinin yanına gedin, qəbrin üstündəki tavanı elə deşin ki, göy görünə bilsin və nəticəni gözləyin.” Onlar gedirlər və tavanı elə deşirlər ki, oradan göy görünürdü. Beləcə, bol yağış yağır və bir müddət sonra çöllər yaşıllaşır və dəvələr kökəlir.
Kor adamın Peyğəmbərə (s) təvəssülü
Əhməd ibn Hənbəl öz "Müsnəd"ində Osman ibn Hənifdən belə nəql edir:
“Kor bir adam Peyğəmbərin (s) yanına gəlib deyir: Allahdan mənə şəfaət etməsini istə. Peyğəmbər (s) buyurur: Əgər istəyirsənsə, dua edim, yox gözləyə bilərsənsə, təxirə salım və bu daha yaxşı olar. Kor adam deyir: Dua et. Peyğəmbər (s) ona dəstəmaz almasını və dəstəmazında diqqətli olmasını, iki rükət namaz qılmasını və belə dua etməsini əmr edir: Ey Rəbbim! Səndən istəyirəm və rəhmət peyğəmbəri olan Məhəmməd vasitəsilə Sənə yönəlirəm. Ey Məhəmməd! Mən öz ehtiyacım üçün Sənə yönəlirəm ki, ehtiyacımı təmin edəsən. Allahım, onu mənim üçün şəfaətçi et.
Ömər ibn Xəttabın təvəssülü
Ənəs deyir:
“Hər dəfə quraqlıq baş verəndə, Ömər ibn Xəttab Peyğəmbərin (s) əmisi Abbas ibn Əbdülmüttəlib vasitəsilə yağış yağmasını istəyərək belə deyərdi: ‘Allahım! Biz Peyğəmbərimizə təvəssül edirdik və Sən bizə yağış verirdin. İndi Peyğəmbərimizin əmisi vasitəsilə Sənə təvəssül edirik ki, bizə yağış verəsən. Bu duadan sonra yağış yağardı.
Peyğəmbərin Fatimə bint Əsəd üçün duası
Başqa hədisdə belə oxuyuruq:
“Fatimə bint Əsəd vəfat edəndə, Allah rəsulu (s) onun ölüm xəbərini aldıqdan sonra, onun yanında oturur və belə deyir: “Ey anam, anamdan sonra anam! Allah sənə rəhmət etsin.” Daha sonra Usamə, Əbu Əyyub, Ömər ibn Xəttab və bir qara köləni çağırır ki, qəbir hazırlasınlar. Qəbir hazır olanda, Allah rəsulu (s) qəbrin içində uzanır və belə dua edir: “Dirildən və öldürən Allahım, O diridir və ölməz. Anam Fatimə bint Əsədi bağışla və onun məkanını geniş et, Peyğəmbərin haqqına və məndən əvvəlki peyğəmbərlərin haqqına xatir.”
Həzrət Adəmin (ə) tövbəsi
Bir qrup sünni təfsirçiləri, hədisçiləri və tarixçiləri Ömər ibn Xəttabdan sənədli olaraq Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu nəql etmişlər: “Adəm günah etdikdə, başını göyə qaldırdı və belə dedi: ‘Ey Allah! Səni Məhəmmədin haqqına and verirəm ki, məni bağışlayasan.’ Allah ona vəhy etdi ki, Məhəmməd kimdir? Adəm cavab verdi: ‘Məni yaratdığın zaman başımı ərşə qaldırdım və orada yazılmış bir yazı gördüm: (Allahdan başqa məbud yoxdur və Məhəmməd Allahın peyğəmbəridir). Öz-özümə dedim ki, Məhəmməd (s) ən böyük məxluqdur ki, Allah onun adını öz adının yanında gətirmişdir.’ Bu zaman ona vəhy olundu ki, o, sənin nəslindən olan sonuncu peyğəmbərdir və əgər o olmasaydı, səni yaratmazdım.”
Mənbələr
1. Fərahidi, Xəlil bin Əhməd (1409) "Kitabul eyn", cild 1, səh. 871, Darul-hucrə müəssisəsi.
2. Əbul Əbbas Fəyumi, Əhməd bin Muhəmməd (1428) "Əl misbahul-munir", cild 2, səh. 660
3. İbni Mənzur, Muhamməd bin Mukərrəm (1408) "Lisanul ərəb", cild 11, səh. 724
4. Nuxbətu minəl üləma (1421) "Usulul iman fi zuil kitabi vəs sunnəti", cild 1, səh. 57
5. Saib, Əbdul Həmid (1421) "Əz ziyarətu vət təvəssul", Qum, mərkəze risalə, səh. 6.
6. Nasir Məkarim Şirazi (1374) "Təfsire nümunə", cild 4, səh. 365, Tehran, Darul kitabil islamiyyəh
7. İbni Əsir Cəzri, Mubarək bin Məhəmməd (1989) "Ən nihayətu fi ğəribil hədis vəl əsər", cild 3, Beyrut, "Əl məktəbətul elmiyyə" səh. 393
8. Buxari, Muhəmməd bin İsmail (1407) "Əl cameus səhih", cild 5, səh. 474, Darul Kəsir.
9. Səmhudi, Əli bin Abdullah (1419) "Vəfaul vəfa bi əxbari darul Mustəfa", cild 1, səh. 196, Beyrut, Darul kitabil elmiyyə.
10. Əlzamili Əsiri, Əhməd bin Əli (1431), "Minhacus Şeyx Əbdurrəzzaq Əfifi və cuhudihi fi təqriril əqidəti və rəddi ələl muxalifin", səh. 276
11. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Məcmuətul muəlifat", səh. 385
12. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Məcmuətul muəlifat", cild 6, səh. 9
13. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Məcmuətul muəlifat", cild 6, səh. 68
14. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Məcmuətul muəlifat", cild 6, səh. 213
15. "Əl cənnətud daiməti li buhusil elmiyyəti vəl iftai", cild 1, səh. 519
16. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Təthirul etiqad", səh. 36. "Rəsailul əməliyyə", səh. 145.
17. Muhəmməd bin Əbdul Vəhhab, "Təthirul etiqad", səh. 36
18. Əsiri, Əhməd bin Əli Əl Zamili "Minhacus Şeyx Əbdur Rəzzaq Əfifi və cuhudihi fi təqriril əqidəti və rəddi ələl muxalifin", səh. 274-277.
19. Süleyman Təmimi Nəcdi, Muhamməd bin Əbdul Vəhhab, "Məcmuətu rəsaili fit təvhidi vəl iman", səh. 385.
20. Səlami, Əbdur Rəhman (1419). "Həqiqətul hivar məəş şeyxil Cəfəri", Səudiyyə Ərəbistanı, "Əd də'və vəl irşad", səh. 85.
21. Səqaful Qureyşi, Həsən bin Əli (1991) "Səhihu şərhil əqidətit təhaviyyə min fikri Alil-Beyt", səh. 36.
22. Nobmani, Yusuf bin İsmail, "Şəvahidul həqq fil istifasihi bi seyyidil xəlq", səh. 167.
23. İbni Mənzur, Muhamməd bin Mukərrəm, "Lisanul ərəb" cild 8, səh. 69
24. Nasir Məkarim Şirazi, "Şiə cavab verir", Qum, İmam Əli ibni Əbi Talib (ə) adına mədrəsə, səh. 234.
25. Nasir Məkarim Şirazi, "Şiə cavab verir", Qum, İmam Əli ibni Əbi Talib (ə) adına mədrəsə. səh. 234.
26. Minavi, Əbdur Rauf (1356), "Feyzul qədir şərhu camiis səğir" cild 2, Misr, "Əl məktəbətut ticariyyətil kubra", səh. 135.
27. Məraği, Əhməd bin Mustafa, "Təfsirul Məraği", cild 6, səh. 109.
28. Darimi Abdullah bin Bəhram, "Sunənun Darimi", cild 1, səh. 44, "Mətbəətul itidal" Dəməşq.
29. İbni Hənbəl, Əhməd bin Hənbəl, "Əl-Musnəd" cild 28, səh. 478.
30. Nəsai, Əhməd bin Şüeyb, "Sunənun Nəsai əl-Kubra", cild 9, səh. 244.
31. İbni Macə Qəzvini, Muhəmməd bin Yəzid, "Kitabus səlat", 189-cu bab, hədis-1385, "Sunənun Əbi Macə", səh. 441.
32. Tirmizi, Əbu İsa, "Kitabud dəəvat", 119-cu bab, hədis-3578, "Əs sunənun Tirmizi", cild 5, səh. 569.
33. Buxari, Muhəmməd bin İsmail, "Kitabul İstisqa", 3-cü bab, hədis-1010, 'Səhihul Buxari", cild 2, səh. 27.
34. İsfəhani, Əhməd bin Abdullah, "Hilyətul əvliya və təbəqətul əsfiya", cild 3, səh. 121.
35. Təbərani, Suleyman bin Əhməd, "babul fa", "Mocəmul kəbir" cild 24, səh. 351.
36. Heysəmi, Əli bin Əbi Bəkr (1408) "Məcməuz zəvaid və mənbəul fəvaid", Beyrut, "Darul kutubil elmiyyə" səh. 257.
37. Muttəqi Hindi, Əli bin Hisam, "Kənzul ummal" cild 11, səh. 455.
38. Heysəmi, Əli bin Əbi Bəkr, "Məcməuz zəvaid və mənbəul fəvaid", cild 8, səh. 253, Beyrut, "Darul kutubil elmiyyə".
39. Təbərani, Suleyman bin Əhməd, "Mocəmul əvsət", cild 6, səh. 313.