Nəyə görə Allaha ibadət edirik?
Sual: Niyə Allaha ibadət edirik? İbadətin fəlsəfəsi və mahiyyəti nədən ibarətdir?
Cavab: Şükür etmək, özünü (təkmilləşdirmə) islah etmək, Allah qarşısında təvazökar və təslim olmaq Allaha ibadətin səbəblərindən hesab edilir. İbadətin mahiyyətinin insanın Allahla olan əlaqəsini bərpa edən bir xatırlatma olduğu qeyd edilmişdir. Quran təfsirçiləri Zariyat surəsinin 56-cı ayəsinin təfsirində insanın yaradılış məqsədinin ibadət olduğunu bildirmiş və bu ibadətin insanı əbədi səadətə çatdıran bir kamal olduğunu vurğulamışlar.
Bu kontekstdə qeyd olunub ki, ibadət insanın nəfsini çirkinliklərdən paklayır və paklanmış nəfs ibadətin həqiqətini anlamaq və Haqqı (Allahı) tanımaq və ona mərifət əldə etmək qabiliyyətini qazanır.
Bütün ibadətlərin müştərək və ümumi təsirləri vardır. Haqq təala qarşısında təvazökarlıq və təslimiyyət ruhunun inkişafı ibadətin insanda qoyduğu təsirləridir. İbadətin fəlsəfəsi, insanın həmişə bəndə və mükəlləf (məsuliyyət və vəzifə sahibi) olduğunu xatırlamasıdır. Allaha ibadət və pərəstiş etmək insanın mənəvi inkişafının mənbəyi hesab olunur. Əllamə Təbatəbai belə hesab edir ki, ibadətin həqiqəti, insanın özünü zillət və bəndəlik mövqeyinə gətirərək üzünü Rəbbinin məqamına çevirməsi və Ona tərəf yönəlməsidir. Məkarim Şirazi isə, Allaha ibadət və pərəstiş etməyin səbəbini, insanda şükranlıq və minnətdarlıq hissinin yaranması ilə izah edir.
İbadətin səbəbləri
Allaha ibadət etmək insanın özünü kamilləşdirmə amillərindən biridir[1] və belə bir ibadət insanı mənəvi təkamülə çatdırır.[2] Quran ayələrinə əsasən, Allahın insanların ibadətinə ehtiyacı yoxdur və ibadətin təsir və faydaları birbaşa insanların özünə qayıdır.[3] Allah qarşısında təslim olmaq, təvazökarlıq, qürur və təkəbbürü sındırmaq, Allahı zikr etmək, qəfləti aradan qaldırmaq, bəndəçilik yolunda olmaq ibadətin səbəbləri və fəlsəfəsi kimi qeyd olunur.[4] Sonsuz elm, qüdrət və əzəmət sahibi olan bir varlıq qarşısında təvazökarlıq və təslimiyyət nümayiş etdirmək ibadətin digər fəlsəfələrindən hesab olunur.[5] Müasir dövrün Quran müfəssiri Möhsün Qiraəti, ibadətin səbəblərinin duyğu və hisslərə cavab vermək, kömək və ehtiyac istəklərinin ödənməsi, sevgi, məhəbbət və rahatlıq ehtiyaclarının təmini və həmçinin özünü islah və inkişaf etdirmək kimi məsələlər olduğunu qeyd edir.[6] İbadətin əsl mahiyyətinin insanın Allahla olan əlaqəsini canlandıran bir xatırlatma olduğu deyilmişdir. İbadətin fəlsəfəsi isə insanın həmişə bəndə və mükəlləf (məsuliyyət və vəzifə sahibi) olduğunu xatırlamasıdır.[7]
Quran təfsirçiləri “Zariyat” surəsinin 56-cı ayəsinin təfsirində insanın yaradılış məqsədinin ibadət olduğunu bildirmiş və bu ibadətin insanı əbədi səadətə çatdıran bir kamal olduğunu vurğulamışlar. Onlar ibadətin mənasını mütləq itaət və əmrlərə tabe olmaq hesab edirlər. Buna əsasən də, həqiqi ibadət odur ki, insan həyatının bütün işlərini Allahın əmrləri ilə uyğunlaşdırmalıdır. Çünki, Allahın həyatın bütün işləri və yönləri üçün bir əmri və göstərişi vardır.[8]
Məkarim Şirazi, Allaha ibadət və pərəstiş etməyin səbəbini, insanda şükranlıq və minnətdarlıq hissinin canlanması ilə izah edir və Allaha ibadət və pərəstiş etməyin insanın mənəvi inkişafının (asas amili) mənbəyi hesab edir.[9]
Əllamə Təbatəbainin fikrincə, ibadətin həqiqəti insanın özünü zillət və bəndəçilik mövqeyinə gətirərək üzünü Rəbbinin məqamına çevirməsi və Ona tərəf yönəlməsidir. Yəni, bəndə özündən və hər şeydən qoparaq, Rəbbini xatırlamalı və Onu zikr etməlidir.[10]
Allaha təslim olmaq
Bütün ibadətlərin həm müştərək və ümumi və həmdəki, hər birinin ayrı-ayrılıqda özünəməxsus və xüsusi təsirləri vardır. İbadətlərinin müştərək təsiri, Haqq təala qarşısında təvazökarlıq və təslimiyyət ruhunu inkişaf etdirməkdir. Ancaq hər bir ibadətin özünəməxsus təsiri isə, onun öz mahiyyətinə uyğundur. Məsələn, namaz insanı pis işlərdən çəkindirir, oruc isə iradəni gücləndirir və nəfsin istəklərini ağlın gücü ilə nəzarət altına alır. Həcc ziyarəti insanı həyatın bütün ləzzətlərindən və bağlılıqlarından uzaqlaşdırdığı kimi, zəkat da insanda xəsislik, hərislik və dünyapərəstliyi azaldır. Allahı zikr etmək də qəlbə rahatlıq və aramlıq gətirir və hər bir zikr insanı Allahın cəlal və camal sifətlərindən birinə yönəldir və onu haqq ilə uyğunlaşmağa təşviq edir. Beləliklə, bütün bu ibadətləri yerinə yetirən şəxs, həm onların ümumi təsirlərindən faydalanar, həm də hər birinin özünəməxsus təsirlərini ələ gətirərək əxlaqi fəzilətləri özündə inkişaf etdirə bilər.[11]
Bəziləri demişlər ki, iradəsi ağasının iradəsinə tabe olan əbd (bəndə) üçün “übudiyyət” (bəndəlik, ibadət) hər şeyin onun tərəfindən verildiyi birinə qarşı itaət və təslimiyyət məqamını ifadə edir. “Məbud” yalnız o şəxs ola bilər ki, qullarına ən yüksək dərəcədə nemət vermiş və ikram etmişdir və o, Allahdan başqa heç kəs deyildir. “İbadət” insan ruhunun kamilliyinin zirvəsi və onun Allaha yaxınlığıdır və bu, Onun pak zatına tam təslim olmağı ifadə edir. İbadət yalnız rüku, səcdə, qiyam və qunutla məhdudlaşmır, əksinə, ibadətin mahiyyəti, hər cür qüsurdan pak olan kamil və bənzərsiz “Zat” qarşısında qeyd-şərtsiz təslim olmaqdır.[12]
İmam Xomeyni ibadəti Uca Allaha mütləq həmd kimi qəbul edir və belə hesab edir ki, ibadətin həqiqəti İlahi həmdin maddi və fiziki aləmlərə ötürülməsidir. İmamın nəzərincə, ibadətdə qəflət edilməməli olan sirlər vardır və bütün bu sirlər insanın kamala çatmasını reallaşdırmaq və onu ilahi bir varlığa çevirmək məqsədini güdür. İbadətin bu gizli yönlərindən biri də, insanın daxili aləminin ibadət formasına bürünməsi, yəni insanın qəlbinin və nəfsinin nurani olmasıdır.[13]
İbadətlərin həqiqəti (mahiyyəti) Allahı tanımaqdır
Tədqiqatçılar İbn Sinanın fəlsəfi prinsiplərinə əsaslanaraq, ibadətin həqiqətinin Allahı dərk etmək və tanımaq olduğunu demişlər. Buna əsasən, fəlsəfi düşüncələr belə öz-özlüyündə bir növ ibadət sayılır. İbn Sina ləzzət və ibadət arasındakı əlaqədən danışarkən bu ikisi arasında bir növ bağlılıq olduğunu bildirir. O, ləzzəti idrak kimi dörd kateqoriyaya ayırır: hissi, təxəyyüli, vəhmi və əqli. Bunlar arasında əqli ləzzət ən yaxşı və ən mükəmməl ləzzət növüdür və bu, hissi ləzzətdən də üstündür. Çünki, əqli ləzzətdən faydalanan şəxs, hissi (nəfsi) ləzzətdən yararlanan şəxsdən üstündür. Əqli idrakın zirvəsi Uca Allahın dərki və Ona olan mərifət məqamıdır və bu mərhələdə ləzzət yalnız Allaha itaət və ibadət etməklə, eləcə də ilahi sifətlər üzərində düşünməklə əldə edilir.[14]
İbn Sina və Molla Sədranın nəzərincə, ibadətin həm zahiri, həm də batini tərəfi vardır. Zahiri ibadət insan nəfsini çirkinliklərdən paklayır və paklanmış nəfs ibadətin həqiqətini dərk etmək, yəni Haqq təalanı tanımaq və ona mərifət əldə etmək qabiliyyətini əldə edir. Bu iki filosofun baxışına görə, mərifət və ibadət arasında qarşılıqlı bir əlaqə vardır. İnsan özü, habelə varlıq aləmi haqqında düşünərək ibadət etdiyi varlığa (məbuda) olan ehtiyacını anlayır və beləcə ibadət etdiyi varlığın qarşısında öz iradəsiylə baş əyir. Beləliklə, ilkin mərifət zahiri ibadətə səbəb olur və zahiri ibadət də nəfsin təmizlənməsinə gətirib çıxarır. Təmizlənmiş nəfs isə, nəticədə Uca Allaha mərifət, yəni həqiqi ibadətə nail olma qabiliyyətini qazanır.[15]
Mənbələr
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, Quranda əxlaq, Qum, İmam Əli ibn Əbi Talib (ə) mədrəsəsi, 1377 h.ş., cild 1, səh. 346.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, cild 22, səh. 408.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, İmam Əmirəl-mömininin (ə) mesajı, Tehran, Darul-Kutbul-İslamiyyə, 1386 h.ş., cild 7, səh. 441.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, İmam Əmirəl-mömininin (ə) mesajı, Tehran, Darul-Kutbul-İslamiyyə, 1386 h.ş., cild 7, səh. 442.
- ↑ Möhsini, Şeyx Məhəmməd Asəf, Ənvəre Hidayət, Kabil, Risalət nəşriyyatı, Həzrət Ayətullah uzma Möhsininin əsərlərinin qorunması və nəşri mərkəzi, 1394 h.ş, cild 2, səh. 259.
- ↑ Möhsün Qiraəti, Qurandan dərslər, cild 1, səh. 1971.
- ↑ Mütəhhəri, Mürtəza, Yaddaşthaye Ostad, Tehran, Sədra, 1385 h.ş., cild 6, səh. 187.
- ↑ Qurəyşi, Seyid Əli Əkbər, Təfsir Əhsən əl-Hədis, Qum, Nəvide İslam nəşriyyatı, 1391 h.ş., cild 10, səh. 358 və 359.
- ↑ “Niyə Allaha ibadət etməliyik”, Ayətullah Makarim Şirazi ofisinin informasiya bazası, baxış: 10 dey 1402-ci h.ş. ili
- ↑ Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan təfsirinin fars dilinə tərcüməsi, Qum, Qum elmi hövzəsinin müəllimlər birliyi, 1374 h.ş, cild 18, səh. 582.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, Quranda əxlaq, Qum, İmam Əli ibn Əbi Talib (ə) mədrəsəsi, 1377 h.ş., cild 1, səh. 346.
- ↑ “Həqiqəte ebadət”, Ayine rəhmət – Məarefe Eslami və pasox be şobəhate kəlami, baxış: 10 dey 1402 h.ş.
- ↑ “Həqiqəte ebadət dər neqahe İmam Xomeyni (r.ə)”, nəşr: 27 azər 1401 h.ş, baxış: 10 Dey, 1402 h.ş.
- ↑ Əlipur, Fatimə, “Fəlsefeye ebadət ensan əz mənzərə İbn Sina”, Hikməte Sinəvi (Mişkəvətu Əl-Nur), 1392-ci h.ş, 17 ci ilin baharı və yayı, nömrə 49, səh. 2.
- ↑ Səid Tehrani, Zəhra, Sadiqzadə Qəmsəri, Fatimə, “Baten və həqiqəte ebadət əz mənzərə İbn Sina və Molla Sədra”, Hikməte Sinəvi (Mişkəvətu Əl-Nur), 1399 h.ş, Nömrə 64, səh. 197.