Hakimiyyətdə tövhid nədir?
Sual: Hakimiyyətdə tövhid nədir? Görəsən, o, tövhidin növlərindən biridirmi?
Cavab: Hakimiyyətdə və qanunvericilikdə tövhidin mənası bütün varlıqların işlərinin idarəçiliyi və onların canı və malı üzərindəki hökmranlığın Allah-taalanın ixtiyarında olması deməkdir. Həmçinin, qanunları və hökmləri təyin etmək Allaha aid bir işdir. Digər fərd və qurumların qanunvericiliyi yalnız ilahi qanunların qarşısında yer tutmadığı və ona zidd olmadığı halda etibarlıdır.
Hakimiyyət və qanunvericilidkə tövhid feildə tövhidin növlərindən biridir.
Hakmiyyət və qanunvericilidkə tövhidin mənası
Qanunvericilikdə tövhid – Allahın kainatda yeganə qanunverici olduğuna və Ondan başqa, heç kimin müstəqil olaraq insan həyatını tənzimləmək üçün qanun təyin edə bilməyəcəyinə inanmaqıdr. Deməli, qanunları və hökmləri təyin etmək Allaha aid bir işdir. Digər fərd və qurumların qanunvericiliyi isə yalnız Allahın qanunlarına zidd olmadıqda, etibarlı sayıla bilər.
Hakimiyyət, yəni insanların canı və malı üzərində hökmranlıq. Cəmiyyətin idarəçiliyi də Allah-taalaya aid işdir. Müstəqil və həqiqi hakim məhz Allah-taaladır. Başqalarının hakimiyyəti isə yalnız Allah-taalanın icazəsi ilə etibarlıdır. Deməli, qanunvericlik və qanunların icrası Ona məxus olduğu üçün başqası belə bir səlahiyyətə malik ola bilməz. Əgər səlahiyyətə malikdirsə, bu, yalnız Onun izni və iradəsi ilə olmalıdır. [1]
Hakimiyyətdə tövhid ilə feldə tövhidin rabitəsi
Allah-taala kamillik sifətləri ilə yanaşı, feillərin baş verməsinin də səbəbidir. Yaratmaq, ruzi vermək, varlıqların işlərini idarə etmək, bəxş etmək və s. Allahın feillərinin sırasına daxildir. Həmçinin, aləmdə həqiqi və müstəqil təsirə malik kəs də məhz, Allahın zatıdır. Ondan başqa, heç bir varlıq tam və müstəqil təsirə malik deyil. Ondan savayı, hamısı qeyri-müstəqildir. Qurana görə, feildə tövhid - kainatda Allahdan başqa, heç bir müstəqil təsir edənin olmaması deməkdir.[2]
Məfhum baxımından feildə tövhidlə hakimiyyətdə tövhid arasında ümumilik və xüsusilik (tabelilik) əlaqəsi vardır. Yəni, feildə tövhid ümumi, hakimiyyətdə tövhid isə xüsusidir və feildə tövhidin bir qismidir. Çünki Allahın feillərindən biri də Onun bütün kainata hakim olmasıdır. Başqa sözlə desək, feildə tövhid ümumidir və Allahın bütün feillərini ehtiva edir. Hakimiyyətdə tövhid isə xüsusidir və yalnız Allahın bəzi feillərinə şamil olur.