Furcə (ayrılıq) dəlili

Furcə (ayrılıq) dəlili

Sual: Allahın təkliyinin isbatında istifadə olunan Furcə (ayrılıq) arqumentinin izahı necədir?

Cavab: Furcə dəlili İmam Sadiqin (ə) Uca Allahın şərikinin varlığını və iki vacibəl-vücudun mümkünlüyünü rədd etmək üçün irəli sürdüyü dəlillərdən biridir. Xülasə şəkildə Furcə (ayrılıq) arqumenti ondan ibarətdir ki, əgər biz iki tanrının var olduğuna inansaq, onlar ya hər cəhətdən eynidir, ya da bir-birindən fərqlidir.

Əgər onlar hər bir cəhətdən eynidirlərsə, bu zaman çoxluq etibarsızdır, çünki vahid nəzm və vahid tədbir Allahın birliyindən xəbır verir. Əgər onlar bir-birindən fərqlidirlərsə, onların arasında furcə (ayrılıq obyekti) olmalıdır və furcənin varlığı da vacibdir. Beləliklə, üç vacibəl-vücud meydana gələcəkdir. Üç vacibəl-vücud olduğunu nəzərə alsaq, bundan əlavə iki furcənin də olduğunu qəbul etməliyik. Beləliklə, meydana beş vacibəl-vücud çıxacaqdır. Bu beş vacibəl-vücud arasında da daha dörd furcə nəzərə alınmalıdır. Deməli, bu minvalla doqquz vacibəl-vücud meydana gəlir və bu silsilə sonsuzadək bu şəkildə davam etməlidir.

Furcə dəlilinin təqdimatı

Dini mütəfəkkirlərin, xüsusən də filosofların Uca Allahın birliyinin isbatı ilə bağlı qeyd etdikləri dəlillərdən biri də Furcə dəlilidir. Bu dəlil İmam Sadiqin (ə) bir kişinin “Niyə dünyanın yaradıcısının çox olması mümkün deyil?" sualına verdiyi uzun bir cavabın bir hissəsindən götürülmüşdür. Bu hədisin tam mətnini oxumaq üçün “Əl-Kafi” kitabının “Tövhid” bölməsinə müraciət edə bilərsiniz.

Arqumentin izahı

Bu dəlil, adətən, hədisdə qeyd olunduğu şəkildə izah edilmişdir. Əgər fərz etsək ki, iki vacibəl-vücud var, onda onlar arasında fərq qoymaq lazımdır, çünki onların sayının iki olaraq qəbul edilməsi üçün onlardan hər birində və ya heç olmasa, birində digərində olmayan bir xüsusiyyət olmalıdır. Əgər birində olan hər hansı bir xüsusiyyət digərində də olsa, onda fərqlilik ortaya çıxmayacaqdır. Deməli, iki vacib zat arasında üçüncü bir nəsnə də olmalıdır ki, onun vasitəsilə bu iki zat bir-birindən fərqlənsin. Bu üçüncü nəsnə də özlüyünə vacibəl-vücud olmalıdır. Çünki belə olmadığı təqdirdə, bu nəsnə mümkün sayıldığı üçün başqa bir varlıq tərəfindən vücuda gəlməlidir. Bütün bunları nəzərə aldıqda, meydana üç vacibəl-vücud gəlir ki, bir-birindən heçnədə fərqlənmir və çoxluğun meydana gəlməsi üçün başqa bir mərhələyə ehtiyac yaranacaqdır.

Deməli, bu fərzlə iki vacib arasında fərqə səbəb olmalı olan üçüncü nəsnənin özü də vacibül-vücuddur. Burdan da aydın olur ki, iki vacibəl-vücudu fərz etsək, onlarla yanaşı üçücü vacibəl-vücudu fərz etmək də zəruridir. Digər tərəfdən, hər üç vacibəl-vücud vacib olduqlarına görə, bu əvvəlki iki vacibəl-vücudla, üçüncü vacibəl-vücud arasında da furcə, yəni fərqlilik cəhəti olmalıdır. Deməli, əlavə olaraq üçüncü vacibəl-vücud iki fərqli cəhətə malik olmalıdır ki, onu digər iki vacibəl-vücuddan fərqləndirsin. Nəticədə, üç vacibəl-vücudu fərz etmək üçün beş vacibəl-vücudun varlığı qaçılmaz olacaqdır.

Digər tərəfdən, bu iki vacibəl-vücudu digər üç vacibəl-vücuddan fərqləndirmək üçün ən azı üç fərqli cəhətə ehtiyac yaranacaqdır ki, bu da əlavə olaraq üç vacibəl-vücud meydana gətirir. Bu da 8 vacibəl-vücud deməkdir. 8 vacibəl-vücud da 13 vacibəl-vücudun olmasını zəruri edir və 13 vacibəl-vücud da öz növbəsində 21 vacibəl-vücudun olmasını zəruri edir, 21 vacibəl-vücud isə 33 vacibəl-vücudun olmasını gərəkdirir və bu silsilə bu şəkildə də davam edəcəkdir. Beləliklə, iki vacibəl-vücudun fərz olunması, sonsuz sayda vacibəl-vücudların olmasına səbəb olacaqdır.

Tərkibin (mürəkkəbliyin) bir şeyin vacibəl-vücud olmasıyla zidd olması ilə yanaşı, bu şəkildə olan tərkib, yəni hər hissənin özündən fərqli bir hissənin varlığını zəruri və qaçılmaz etdiyi tərkib qeyri-mümkündür.

Furcə arqumentinin başqa bir izahı

Əgər dünyada iki yaradan və vacibəl-vücud olduğunu fərz etsək, onda onlar arasında fərq qoymaq lazımdır, çünki yaradanın çoxluğu onların hər birinin digərində olmayan bir şeyə malik olmasından asılıdır, əgər onlardan birində hər nə varsa, digərində də olsa, bu zaman çoxluq və fərqlilik olmayacaqdır. Başqa sözlə desək, onlar eyni bir şey olacaqlar, lakin onlardan birinin varlığı həqiqi, digərinin varlığı isə xəyali olacaqdır. Deməli, iki Tanrı (iki vacibəl-vücudun) arasında üçüncü bir şeyin varlığı lazımdır ki, onları bir-birindən fərqləndirsin.

O üçüncü nəsnə də varlıq katiqoriyasından olmalıdır. Çünki yoxluq fərqlilik cəhəti sayıla bilməz. Fərqliliyi yarada bu üçüncü nəsnə də digər tərəfdan vacibəl-vücud olmalıdır. Çünki mümkünül-vücud olsa, gərək öz varlığını başqa bir nahiyədən alsın. Bu da hər iki vacibəl-vücudun öz zatlarında bir-birindən fərqlənməməsi deməkdir. Belə olduqda, gərək öz zatlarında fərqli və kənar bir nəsnə ilə bir-birindən fərqlənələr. Bu da öz növbəsində vacibəl-vücudda tərkibin (mürəkkəbliyin) olmasını zəruri edir. Lakin biz bilirik ki, mürəkkəb olan hər bir şey mümkünül-vücuddur. Bu, ona bənzəyi ki, deyək, elə bir şey olsun ki, tərkibi od və buz olsun. Halbuki, od və buzun bir şeyin tərkibi olması qeyri-mümkündür. Deməli, fərqə səbəb olmalı olan o üçüncü nəsnə də vacibəl-vücuddur. Nəticədə, iki vacibəl-vücudun fərzi üçüncü vacibəl-vücudun varlığını zəruri edir. Digər tərfədən, onların hər üçü vacibəl-vücud olduğundan, onların ikisi arasında fərqin olması zəruri olduğu kimi üçüncü vacibəl-vücudla onlar arasında da furcə və fərqlilik olmalıdır. Bir fərqlilik birinci vacibəl-vücudla, ikinci fərqlilik isə ikinci vacibəl-vücudla olmalıdır. Deməli üç Tanrının (vacibəl-vücudun) fərzi 5 vacibəl-vücudun fərz olunması ilə tamamlanacaqdır. Digər tərəfdən, bu iki yeni vacibəl-vücud əvvəlki üç vacibəl-vücuddan fərqlənməli olduğu üçün, əlavə ən azı 3 fərqli cəhətə də ehtiyac var ki, onalrın da hər biri öz növbəsində vacibəl-vücuddur. Bu da 8 vacibəl-vücud deməkdir. 8 vacibəl-vücud da 13 vacibəl-vücudla yekunlaşacaqdır, 13 vacibəl-vücud isə 21 vacibəl-vücudla. Beləcə, bu silsilə sonsuzadək davam edəcəkdir. Belə silsilə isə öz növbəsində qeyri-mümkündür.

Sonda, belə bir nəticə alırıq ki iki Tanrı və iki vacibəl-vücudun olması, sonsuz sayda vacibəl-vücudların olması anlamına gəlir. Başqa sözlə, bir vacibəl-vücudun sosuz sayda vacibəl-vücudların varlığından təşkil olunaraq tərkib əmələ gətirməsi anlamına gəlir. Halbuki, mürəkkəblik və təkib vacibəl-vücud olmaqla bir araya gəlməz.

Hər hissənin özündə olan hissələrdən əlavə, digər bir hissənin varlğını zəruri etdiyi tərkib qeyri-mümkün və imkansızdır.

İmam Sadiqin (ə) buyurduğu hədisinin ifadələrinə fəlsəfi baxış

Mərhum Feyz Kaşani bu hədisi rasional təhlil etmiş və ona dindən kənarda nəzər salaraq fəlsəfi baxışla dini fəlsəfə ərsəyə gətirmişdir. O deyir:

لم لا یدفع کل منهما صاحبه ‏

cümləsi üç fəlsəfi qanuna işarə edən bir dəlildir.

• Aləmin yaradıcısı varlıqların icad və idarəsində qüdrətli olmalıdır.

• Bir şəxsi hadisəni iki fərqli yaradıcı tərfdən ərsəyə gələn iki icada nisbət vermək olmaz.

• Tərcih bila murəccəh qeyri-mümkündür. Yəni, bir hadisənin heç bir tərcih olmadan iki məbdədən (başlanğıcdan) birinə nisbət verilməsi qeyri-mümkündür.

Daha sonra isə

لم یخل من ان یکونا متفقین من کل وجه اومفترقین من کل جهه‏

cümələsi barədə deyir ki, bu, üç əqli müqəddiməyə dayanan bir dəlildir.

• Hər cəhətdən eyni olan iki şey, fərqli cəhətləri olmadığı üçün bir şey sayılır.

• Hər cəhətdən bir-birindən fərqli olan iki şey, birinin icad və planlaşdırılması digərinin icad və planlaşdırılması ilə əlaqəli olmadığı üçün onlar vahid şəxsi şey yarada bilməzlər.

• Aləmin hissələri bir-biri ilə o qədər əlaqəlidir ki, sanki bir vahid şəxs tərəfindən yaradılıblar.

Bundan sonra deyir:

ثم یلزمک ان ادعیت اثنین فرجة ما بینهما

cümləsi ya üçüncü dəlildir, ya da ikinci dəlilin aydınlaşdırılması və qüvvətləndirilməsi üçün deyilib. İddianı elə bir şəkildə tamamlamaq lazımdır ki, bəzi cəhətlərdən birləşən və bəzi cəhətlərdən fərqli olan iki mənbəni fərz etsin. Bu halda biz onları bir-birindən ayıra bilmirik .

İkinci dəlildə bütün cəhətlərdən eyni olan və bütün cəhətlərdən fərqli olan iki məbdə nəzərdə tutmaqla bu dəlili bu şəkildə təkmilləşdirməyə çalışılır. Belə olan təqdirdə onların ayrılma cəhətləri fərqli olduğu cəhətlərdən ayrı bir şey olacaqdır.