Vəhabilərin baxışında ağıl

Sual: Vəhhabilər ağılla müxalifdirlər, yoxsa bəzi hallarda ağıla müraciət edirlər?

Cavab: Vəhhabilik İslam cəmiyyətində zahirə bağlı cərəyanlardan biridir və zahirə bağlılıq onların əsas prinsiplərindəndir. Onlar ağıl qüvvəsindən əqidə prinsiplərində, habelə dini maarifin və fiqh hökmlərinin isbatında istifadə etmirlər və bu sahələrdə ağlı dəlil hesab etmirlər. Vahabilər Allah və Onun sifətləri haqqında ağla zidd olan İsrailiyyat (yəhudilikdən keçən hədislər) hədislərinə bağlı olduqları üçün təşbih və təcəssümə düçar olmuşlar. Vəhhabi məzhəbi bəzi sünni alimlər tərəfindən tənqid olunmuşdur.

Ağılın dəlil olaraq inkarı və ayələrin təvili

Vəhhabi cərəyanı həm əqidə, həm də fiqhi hökmlərdə ağıla yer vermir. Buna görə də, Quran ayələrinin təvilini caiz hesab etmir və bəzi ayələrin təvilini qəbul edənləri də sərt şəkildə qınayırlar.

Həmçinin Allahın varlığını və Onun ad və sifətlərini isbat etmək üçün əqli dəlillərdən istifadə etmirlər. Bu məsələlərdə onların dayaq nöqtəsi ayələrin və rəvayətlərin zahiridir. İbn Teymiyyə açıq şəkildə deyir ki, hətta dinin əsaslarında da kitaba və sünnəyə müraciət etmək lazımdır və ilahi məsələlər üçün əqli dəlilləri yalnız Quran təqdim edir.

Sünni hədis mətnlərinə və mənbələrinə daxil olan bir çox İsrailiyyat hədisləri açıq şəkildə ağılın hökmü ilə ziddiyyət təşkil edir. Bu rəvayətlər vəhhabilərin Allah və Onun ad və sifətləri haqqında düşüncələrinin əsasını təşkil edir və buna görə də hazırda vəhhabilərin tövhid haqqında əqidələri təşbih və təcəssümlə doludur.

İbn Teymiyyənin ağılı bütə bənzətməsi

Vəhhabilik ideologiyasının banisi İbn Teymiyyə, ağılı dini hökmləri anlamaqda müstəqil bir ünsür kimi tanımır və bütün hökmlərin kitab və sünnədə gəldiyini iddia edir. O deyir ki, ağılı təriflədiyini iddia edənlər əslində ağıl adlandırdıqları bir bütü tərifləyirlər.

O, ağılın təkbaşına hidayət və irşadda kifayət etmədiyini bildirir. Dəlil olaraq deyir ki, əgər belə olmasaydı, Allah peyğəmbərlər (ə) göndərməzdi. İbn Teymiyyə başqa bir yerdə aşkar ağılı qəbul edir və bu növ ağılın Quran və sünnə ilə ziddiyyət təşkil etmədiyini deyir: “Sələf və imamların üzərində ittifaq etdiyi şey sərih (açıq-aşkar) ağıla zidd deyil. Açıq-aşkar ağıla zidd olan hər şey batildir və kitab və sünnədə batil yoxdur, lakin bəzi insanlar bu ifadələri anlamır və ya onlardan batil mənalar çıxarırlar. Bu hallarda problem insanlardadır, kitab və sünnədə deyil.”

İbn Teymiyyə ağıl qarşısında nəqli müdafiə etməklə yanaşı, nəzəri və mücərrəd ağıl müzakirələrinə hücum edir və onları faydasız və ya zərərli hesab edir. Bu məsələ o qədər irəli gedir ki, bəzi müasir sələfilər hətta “ağıl” sözünü işlətməkdən çəkinirlər və ağılın kəlami və fəlsəfi terminlərdən olduğunu, kitab və sünnədə ağıl haqqında heç bir mətnin olmadığını iddia edirlər.

Bu səbəbdən onlar kəlam və fəlsəfə kimi elmləri rədd edir və onları yolverilməz hesab edirlər. Buna görə də Əhməd ibn Hənbəl qəzavü-qədər və bu barədə gələn hədislərə inanmağın vacib olduğunu bildirdikdən sonra, bu barədə heç bir sualın caiz olmadığını və belə məsələlərdə heç kimlə mübahisə etməməyi və mübahisə elmini öyrənməməyi tövsiyə edir.

Vəhhabilərin zahirə bağlılığı haqqında iki sünni aliminin baxışı

Seyid Rəşid Rza belə deyir: “Təqlid onları elə bir yerə gətirib çıxarıb ki, onlar "moquf" , "mərfu" və ya "məsnu" xəbərlərin zahirinə inanırlar, hətta bu xəbərlər nadir, inkar edilən, qəribə və ya İsrailiyyatlardan olsa belə və hətta Kəb əl-Əhbar və Vəhb ibn Münəbbihdən gələn hədislər olsa belə! Onlar həmçinin ağlın qəti hökmlərinə qarşı çıxır və onların əqidələrinə zidd olan hər kəsi təkfir və təfsiq (fasiq) edirlər.”

Sudanlı Mötəsim deyir: “Əgər insan hədislərə bu qədər passiv yanaşarsa, o zaman İslam əqidələrini yəhudilərin İslam əqidələrinə daxil etdiyi minlərlə saxta hədis və İsrailiyyatlara əsir etmək lazımdır.”

Əbu Zöhrə də öz “İbn Teymiyyə” kitabında vurğulayır ki, İbn Teymiyyə mücərrəd ağılın nəticələrinə etibar etmir. İbn Teymiyyənin ağıl haqqında danışması bir növ söz oyunu kimidir və o, açıq-aşkar ağılın və mücərrəd ağılın mənasını izah etmir. İbn Teymiyyənin fikri davamçıları açıq şəkildə bildirməlidirlər ki, onların fikrincə, insan ağlı şəriət hökmlərinin ələ gətirilməsində rol oynayır, yoxsa yox? Vəhhabilərin sözlərindən və onların əleyhdarlarının nəzəriyyələrindən belə nəticə çıxır ki, ağıl onların yanında heç bir yer tutmur. Qeyd edək ki, Allahın çoxsaylı ayələrdə düşünməyə və təfəkkür etməyə dəvət etməsinə baxmayaraq vahhabilər şəri hökmlərin əldə edilməsində ağılı inkar edirlər.

Hafiz Vəhbə (1378-ci ildə vəfat edib) bu barədə yazır: “Vəhhabilər fəlsəfə və məntiq elmlərini öyrənməyi caiz hesab etmirlər. Nəcd alimləri arasında bu elmləri bilənləri nadir hallarda tapmaq olar. Onların tarixi bilikləri Peyğəmbərin (s) həyatı və Raşidi xəlifələrinin həyatı ilə məhdudlaşır və digər tarixlərə (qədim tarixə və İslam tarixinə) diqqət yetirmirlər. Ərəbistan yarımadasında yeni kəşflər haqqında heç nə məlum deyil…”

Vahhabilikdə ağlın inkarının nəticəsi olaraq təşbih, təcəssüm və zorakılıq

Ağılın inkarı zahirə bağlı olanların, xüsusən də vəhhabilərin əsas prinsiplərindən biridir. Buna görə də İbn Teymiyyədən sonra vahhabilərin bütün əsərlərində ağılın yeri yoxdur və yalnız İbn Teymiyyə ağıl haqqında iki əsər yazmışdır. Biri “Dərə’ut-Tə’aruz əl-Aql və ən-Nəql”, digəri isə “Muvafəqətus-Səhih əl-Mənqul li-Sarih əl-Mə’qul”. Bu iki kitab əslində ağlın şəri məsələlərdə, istər əqidəvi, istərsə də fiqhi məsələlərdə yerini inkar edir. Onlar sırf hədislərə bağlı olduqları, habelə ayələrin və hədislərin zahiri ilə kifayətləndikləri üçün ağıl təvilini qəbul etmirlər və bütün ayələri zahirinə görə izah edirlər. Allah Quranda özünə “əl”, “üz”, “istiva” və s. nisbət verərkən onlar bu ifadələrin zahiri mənasının nəzərdə tutulduğunu bildirirlər. Yəni, Allah həqiqətən də əllərə və üzə malikdir! Beləliklə, onlar təşbih və təcəssümə düçar olublar.

Ağılı inkar etdikləri və ağıla düşmən mövqe sərgilədikləri üçün vəhhabilər bu mövqedə olmayanlara qarşı zorakı və amansız davranışlar sərgiləyirlər. Bu gün İslam dünyası vəhhabilərin təcavüz və amansızlıqlarına şahid olmaqdadır.  Onlar düşünmədən başqalarını  təkfir edir, qrup-qrup günahsız insanları qətlə yetirirlər.