Süleym bin Qeys Hilalinin kitabı

Sual: Suleym ibn Qeys Hilalinin kitabı nə qədər mötəbərdir?

Cavab: Suleym ibn Qeys Hilalinin kitabı, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra yazılmış ilk hədis və tarix kitabı kimi tanınır. Bu kitabın nə dərəcədə mötəbər olması barədə din alimləri arasında fikir ayrılığı mövcuddur. Əgər mövcud nüsxənin Suleymə aid olduğu sübut edilərsə, bu kitab İslamın ilk əsrinin ortalarından bizə gəlib çatan yeganə hədis əsəri sayılacaqdır. Bir çox şiə alimləri bu kitabın Suleym ibn Qeysə aid olduğunu və məzmununun doğru olduğunu qəbul etmişlər. Kəşşi, İbn Nədim, Məhəmməd ibn İbrahim Nomani, Ağabozorg Tehrani, Əllamə Məclisi, Məhəmməd Təqi Məclisi, Şeyx Hurr Amili, Əllamə Təfərşi və Seyid Haşim Bəhreyni bu kitabı etibarlı və mötəbər hesab edənlər arasındadırlar.

Bəzi alimlər bu kitabı tamamilə saxta hesab edir və onun Suleymə aid olduğunu şübhə altına alırlar. Şəhid Sani, Seyid ibn Tavus, Əllamə Şərani, Həsənzadə Amuli və Məhəmməd Baqir Behbudi bu fikri qəbul etmişlər. Bəziləri isə kitabın saxta olmadığını, lakin bəzi xəbərlərin və hədislərin saxta olduğunu və kitabın təhrifdən Amanda qalmadığını düşünürlər. Şeyx Mofid və Əllamə Hilli bu fikirdə olanlar arasındadırlar.

Müəllif

Suleym ibn Qeys Amiri Kufi Hilali şiə hədisçilərindən və imam Əli (ə), imam Həsən (ə), imam Hüseyn (ə) və imam Səccadın (ə) böyük səhabələrindən biridir. O, imamların (ə) yanında hörmət sahibi idi və onun haqqında çoxlu təriflər vardır. Onun kitabı məşhurdur və şiələr arasında ortaya çıxan ilk kitabdır.

Suleym hicrətdən iki il əvvəl Kufə ətrafında doğulmuşdur. O, oxumaq və yazmaq bacarığına malik olmuş və 12 yaşında ikən həzrət Muhəmməd (s) vəfat etmişdir.

Kitabın dəyəri

Suleymin kitabı, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra yazılmış ilk hədis və tarix kitabı kimi tanınır.

Tarixi baxımdan Suleymin kitabı şiələrin ilk hədis toplusundan və İslam hədisinin ilk mənbələrindən biri hesab olunur. Kəlam baxımdan isə, Suleymin kitabı çox əhəmiyyətlidir. İmamət və xilafət məsələsi İslam firqələri arasında ən mühüm və tarixi baxımdan ilk inanc məsələsidir. Əgər mövcud nüsxənin Suleymə aid olduğu sübut edilərsə, bu kitab İslamın ilk əsrinin ortalarından qalan yeganə hədis əsəri sayılacaqdır.

Bu kitab İslamın ilk dövrlərindəki hadisələrə, xəlifələrin xilafət dövrünə və imam Əli (ə) və Peyğəmbərin (s) ailəsinə qarşı baş verən hadisələrə geniş şəkildə toxunur. İbn Qəzairi kimi bəzi tədqiqatçılar bu kitabın doğruluğuna şübhə edirlər.

Mövcud sübutlara görə, bu kitab ən azı hicri tarixinin üçüncü əsrinin əvvəllərindən bəri alimlər və şiələr arasında yayılmış və hətta sünni alimlər arasında da məşhur olmuşdur.

Bu kitabın tarixi əhəmiyyəti daha çox Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra baş verən hadisələr və imam Əlinin (ə) hakimiyyəti dövrü ilə bağlı məlumatlara əsaslanır. Kitabın əsas xüsusiyyətlərindən biri, həmişə şiə və sünni arasında mübahisə və münaqişə mövzusu olan hadisələri nəql etməsidir. Peyğəmbərin (s) imamət və vilayət məsələsinə toxunması, habelə Fatimeyi Zəhranın (s) evinə hücum və yanğın, lənətlənmiş səhifə (səhifəye məlunə) və Əqəbə əshabı kimi hadisələr kitabda yer alan hadisələrin bir qismidir.

Suleym ibn Qeys Hilalinin kitabı şiələr arasında məşhur olan və haqqında çoxlu müzakirələr aparılan kitablardan biridir. Qeyd edilir ki, əgər kitabın mötəbər olması təsdiqlənərsə, bu, birinci əsrdə yazılmış ilk şiə sənədi olacaq və müxtəlif məsələlərdə ona müraciət etmək də mümkün olacaqdır.

Bu kitab tək bir ravi vasitəsiylə və yalnız Əban ibn Əbi Əyyəş tərəfindən nəql edilmişdir. Suleymin kitabının əvvəlindəki məlumatlara əsasən, Ömər ibn Əzinə, Əban ibn Əbi Əyyəşin ölümündən bir ay əvvəl (138 h.q.) onu çağırmış və Suleym ibn Qeys Hilalinin kitabının nüsxəsini ona vermiş və onu qorumaq və saxlamaq üçün öhdəlik almışdır.

Mövcud məlumatlara, habelə hədis və rical alimlərinin fikirlərinə əsasən, Əban ibn Əbi Əyyəş etibarlı şəxs olmamış və bu sahəyə daxil olmaq üçün lazımi şəxsiyyətə malik olmamışdır.

Bəzi şiə hədis alimləri Əban ibn Əbi Əyyəşin bu kitabı saxtalaşdırdığını və ya ən azı kitabı dəyişdirdiyini və təhrif etdiyini düşünürlər.

Bu kitab “Əsrare Ali Məhəmməd” adı ilə İsmayıl Ənsari Zəncani tərəfindən fars dilinə tərcümə edilmişdir.

Kitabın məzmunu

Bu kitabda müzakirə olunan ən mühüm mövzular aşağıdakılardır:

·       Əhli-beytin (ə) üstünlüyünün vurğulanması.

·       Peyğəmbərdən (s) sonra imam Əlinin (ə) vilayət və vəsiyyətinin sübut edilməsi.

·       Peyğəmbər tərəfindən şiə imamlarının sayının bildirilməsi və onların tanıdılması.

·       İmam Mehdinin (ə.c) imam Hüseynin (ə) doqquzuncu nəslindən olması.

·       Səqifə hadisəsinin təfərrüatları və imam Əlinin (ə) və onun tərəfdarlarının davranış tərzi.

·       İmam Əlinin (ə) və həzrət Fatimənin (s) evinə hücum və yanğın hadisəsi.

·       Xalid ibn Vəlidin Əbu Bəkrin əmri ilə imam Əlini (ə) öldürmək üçün sui-qəsd planı.

·       İlk iki xəlifənin iman gətirməməsi və İslamdan əvvəlki inanclarında qalmaları.

·       İmam Əlinin (ə) Quranı toplaması və Həzrətin (ə) Ömər və Osman tərəfindən Quranın toplanmasına qarşı mövqeyi.

Peyğəmbərin (s) və imam Əlinin (ə) zalım Üməyyə hakimiyyəti və Abbasi hərəkatı tərəfindən şiələrə qarşı zülm barədə öncədən xəbər verməsi.

Kitabın mötəbər olması

Həm qədim, həm də müasir dövrlərdə bir çox şiə alimləri bu kitabın Suleym ibn Qeysə aid olduğunu və məzmununun doğru olduğunu qəbul edirlər. Kəşşi bu kitabı təsdiqləyir və İbn Nədim isə, onu şiələr üçün ortaya çıxan ilk kitab kimi qəbul edir. Məhəmməd ibn İbrahim Nomani də bu kitabın bütün elm əhli və imamların hədis raviləri arasında böyük və qədim əsas kitablar arasında olduğunu bildirir. Qazi Bədrəddin Sübki də bu kitabın şiələr üçün yazılmış ilk kitab olduğunu qeyd edir. Məhəmməd Baqir Xansari isə bu kitabın İslamda hədisləri toplayan ilk əsər olduğunu yazır. Mühəddis Qumi bu kitabı şiələr üçün ortaya çıxan və hədisçilər arasında məşhur olan ilk kitab kimi təqdim edir.

Ağabozorg Tehrani, Əllamə Məclisi, Məhəmməd Təqi Məclisi, Şeyx Hurr Amuli, Əllamə Təfərşi və Seyid Haşim Bəhreyni bu kitabı mötəbər hesab edənlər arasındadırlar.

Bəzi alimlər bu kitabı tamamilə saxta hesab edərək onun Suleymə aid olduğunu şübhə altına alırlar. Şəhid Sani, Seyid ibn Tavus, Əllamə Şərani və Həsənzadə Amuli də bu fikri qəbul etmişlər. Məhəmməd Baqir Behbudi də bu kitabı saxta hesab edərək, onun Əban ibn Əbi Əyyəş tərəfindən deyil, Ğülatçılardan biri tərəfindən saxtalaşdırıldığını düşünür.

Bəziləri isə kitabın saxta olmadığını, lakin bəzi xəbərlərin və hədislərin saxta olduğunu və kitabın təhrifdən amanda qalmadığını düşünürlər. Şeyx Mofid və Əllamə Hilli bu fikirdə olanlar arasındadırlar.

Bu şəxslər Suleymin kitabını və sənədini ümumilikdə təsdiqləsələr də, kitabın sonrakı əsrlərdə qalan nüsxələrinin təhrif olunduğunu düşünürlər və Suleymin hədislərinə ehtiyatla yanaşmağı və yalnız tənqid və araşdırmadan sonra onları nəql etməyi tövsiyə edirlər.

Tənqidlər və rəddlər

Tədqiqatçılar bildirirlər ki, dördüncü və beşinci əsrlərdə hədis alimlərinin Suleymdən nəql etdikləri ilə Suleymin mövcud kitabının məzmunu arasında fərqlər var və mövcud nüsxədə bir çox mövzular var ki, erkən dövrlərin hədis mətnlərində nəql edilməmişdir. Əksinə, o dövrdə Suleymdən nəql edilən hədislər əsasən əxlaq və Əhli-beytin (ə) fəzilətlərinə aid idi. Suleymin kitabının mühüm və diqqətəlayiq hissəsi tənqidlər və ittihamlara aiddir. Bu cür məzmunlar erkən mənbələrdə adətən Suleymdən nəql edilməmişdir. Bir çox sübutlar göstərir ki, zaman keçdikcə Suleymin hədislərinə əlavə edilmiş və ya kitabdan çıxarılmışdır. Suleymin bəzi hədislərinin (mövcud nüsxə) mətn və məzmunu zidiyyət təşkil etdiyi kimi, bəziləri də zəifdir.

Yeni tədqiqatlar Suleym ibn Qeys adlı tarixi şəxsiyyətin mövcudluğunu sual altına alır. Bu tədqiqatlara görə, Suleym ibn Qeysə aid məlumatlar Suleymin kitabından başqa heç bir tarixi və rical mənbələrində yoxdur və hər hansı bir mənbədə onun haqqında bir şey qeyd edilibsə, nəticədə həmin kitabın öz məlumatlarına istinad edilmişdir. Bu kitabdan nəql edilən bütün məlumatlar zəif ravi hesab edilən Əban ibn Əbi Əyyəşə istinad etdiyi üçün etibarsız rəvayət hesab olunur. Əban ibn Əbi Əyyəşın yaddaş cəhətindən zəif olduğu üçün nəql etdiyi hədislər sünni hədisçiləri tərəfindən etibarsız hesab edilmiş və şiə və sünni rical alimləri tərəfindən etibarsız sayılmışdır. Suleym ibn Qeys adlı tarixi şəxsiyyətin mövcudluğu ciddi şəkildə şübhə altındadır və görünür ki, Əban ibn Əbi Əyyəş və ya başqaları onunla birlikdə Suleym ibn Qeys adlı naməlum bir müəllifə aid edilən bir kitabda məlumatları saxtalaşdırmağa çalışmışlar. Bu kitabın əleyhdarlarının istifadə edə biləcəyi sübutlardan biri də, bəzi görkəmli alimlərin sözlərində və müzakirələrində bu kitabın adının çəkilməməsidir. Məsələn, Seyid Mürtəza öz kitablarında və məktublarında Suleymin kitabından bəhs etmir və əsərlərində yalnız bir qısa hədis nəql edir.

İbn Qəzairinin tənqidləri

İbn Qəzairi beşinci əsrdə Suleymin kitabını saxtalaşdıran şəxs kimi Əban ibn Əbi Əyyəşə istinad edən ilk alimlərdən biridir.

İbn Qəzairi Suleymin kitabının məzmununu şübhə altına alaraq, kitabın saxta və uydurma olduğunu iddia etmişdir.

İbn Qəzairi və başqalarının Suleymin kitabına qarşı irəli sürdükləri tənqidlər bunlardır:

a) Kitabın sənədində Əban ibn Əbi Əyyəş və İbrahim ibn Ömər Sənani adları çəkilir ki, İbn Qəzairi hər ikisini də zəif hesab edir. Xüsusəndə qeyd edilir ki, Suleymin kitabı yalnız Əban vasitəsiylə Suleymə istinad edilir. Bundan əlavə, rəvayətin sənədi müxtəlif və qarışıqdır. Ömər ibn Üzeyinə bəzən birbaşa Əbandan nəql edir, bəzən isə İbrahim ibn Ömər Sənani vasitəsiylə nəql edir. Bu, xüsusəndə Suleymin kitabının müqəddiməsində yazılanlarla ziddiyyət təşkil edir. Orada Əban Səlimin kitabını Ömər ibn Üzeynəyə verir.

b) Suleymin kitabında saxtakarlıq və təhrif əlamətləri var. Məsələn, Əbu Bəkrin vəfatı zamanı imam Əlinin (ə) vilayətini qəsb etdiyini etiraf etdiyi və oğlu Məhəmməd ibn Əbu Bəkrin onu nəsihət etdiyi qeyd olunur. Halbuki, həzrət Muhəmməd (ə) Həccətül-Vəda zamanı doğulmuş və o zaman yalnız üç yaşında idi. Həmçinin deyilir ki, Suleymin bir hədisdə şiə imamlarının sayını on üç nəfər göstərmişdir. Buradan ehtimal edilir ki, ravi zeydi məzhəbli olub və rəvayəti öz inanclarına uyğun olaraq saxtalaşdırmışdır.