Tövhidin mərtəbələri
Sual: Tövhidin hansı dərəcələri var?
Cavab: Bir bölgüyə görə tövhidin dərəcələri 4 mərhələyə bölünür. Birincisi, dil ilə etiraf, ikincisi, qəlb ilə inam, üçüncüsü, xaliqiyyətdə tövhid, dördüncüsü isə, Allahdan başqa heç bir şeyin mövcud olmadığına və hər şeyin Onun özünün olduğunu qəbul etməkdir. Dördüncü mərtəbə “Fənafillah” adlanır. Dördüncü mərtəbədə də uca Allaha mərifət səviyyəsi baxımından müxtəlif dərəcələr mövcuddur.
Qişr-Qişr mərhələsi: Bu mərhələ insanın yalnız dilində tövhidə etiraf etməsidir. Bu tövhid, sahibinə heç bir axirət faydası vermir və onu mənəvi kamilliyə və axirət səadətinə çatdırmır. Belə bir tövhidin sadəcə həmin şəxsin can, mal və namusun möhtərəm olması kimi dünyəvi faydaları vardır və kafirlərin hökmü ona şamil olmur. Münafiqlərin dilə gətirdikləri, ancaq qəlblərinə heç bir təsiri olmayan tövhid bu qəbildəndir.
Qişr mərhələsi: Bu mərhələdə Allaha inam dildən keçərək qəlbə çatmışdır. Yəni insan dilində tövhidə etiraf etməklə yanaşı qəlbən də ona inanır. Bu mərhələdə insan uca Allahın yeganəliyinə və təkliyinə ürəkdən inanır. Bu etiqad insana axirət əzabından nicat verə bilər.
Lobb mərhələsi: Bu mərhələdə insan həm yaradılışı, həm də yaradanı görür və Allahın yeganəliyinə inanmaqla yanaşı, bütün məxluqatın Allah tərəfindən yaradıldığına inanır. O, bütün əməlləri və fəaliyyətləri uca Allahdan bilir və bunların hamısı üçün yalnız bir failin olduğunu qəbul edir. Bütün işləri və əməlləri uca Allaha nisbət verir və bu məsələyə də ürəkdən inamı və əminliyi vardır.
Lobb-Lobb mərhələsi: Bu mərhələdə insan hər şeydə yalnız Allahın camalını (gözəlliyini) və təcəllisini müşahidə edir və yalnız Allahı görür. Ariflər bu mərhələni “Fənafillah” və “Fəna fi-tövhid” adlandırırlar.[1] Arif insan dördüncü mərhələdə hətta özünü də bu arada görmür, yalnız Onun camal və cəlalını müşahidə edir. Bu mərhələdə uca Allah bəndəsini o qədər sevir ki, onun gözü, qulağı, dili və əli olur.
İmam Xomeyni (r.ə) “Qırx hədis” kitabında belə bir hədis nəql edir: “Beləliklə, mən onu sevdiyim zaman onun eşidən qulağı, görən gözü, danışan dili və tutan və alan əli olaram. Əgər məni çağırarsa, ona cavab verərəm, məndən bir şey istəsə, ona əta edərəm.”[2]
Bu mərhələnin özündə də müxtəlif dərəcələr mövcuddur. Çünki ilahi adlar və sifətlər sonsuz olduğu üçün, onlara dair mərifət də sonsuz olacaqdır.
Mənbələr