Möhkəm və Mütəşabih ayələr

Sual: Quranda ifadə olunan möhkəm və mütəşabih ayələrdən məqsəd nədir?

Cavab: Ayələrin möhkəm və mütəşabih olması məsələsi Qurani-kərimdə “Ali-İmran” surəsinin 7-ci ayəsində açıq şəkildə bildirilmiş, habelə möhkəm ayələr “Ummul-Kitab” adlandırılmışdır. “Möhkəm” sözü möhkəm, sabit və hər cür pozuntu, yanlışlıq və qarışıqlığa mane olan mənasını ifadə edir. Bunun əksinə, “mütəşabih” oxşarlıq mənasını daşıyır ki, bu bənzərlik də haqq ilə batil arasında qarışıqlıq və çaşqınlıq yaranmasına səbəb ola bilər.

Quranda mütəşabih ayələrin mövcudluğunun səbəbləri arasında sözlərin yüksək və dərin mənaları çatdırmaqda yetərsizliyi, insan düşüncələrinin metafizika və axirət aləmi ilə bağlı məsələlərdə məhdudluğu, ağıl və düşüncə sahiblərini Quranda düşünməyə və təfəkkür etməyə dəvət etmək və insanları elmdə qüvvətli olanlara, yəni Peyğəmbər (s) və Əhli-beytə (ə) müraciət etməyə yönəltmək kimi məsələlər qeyd olunmuşdur.

Lüğəvi və terminoloji mənası

Möhkəmlər

“Möhkəm” sözü “möhkəm və sarsılmaz” mənasını verir və ərəb dilindəki حَکَمَ حَکْماً (həkəmə həkmən) kökündən gəlir ki, bu da مَنَعَ مَنعاً (mənəə mənən) mane olmaq, qarşısını almaq mənasını ifadə edir və hər cür pozuculuğun və ya fəsadın qarşısını almağı ifadə edir. Rağib İsfahani qeyd edir ki, حَکَم (həkəm) sözü əslində fitnə-fəsadın qarşısını almaq və ona mane olmaq mənasında işlədilmişdir. Həmçinin belə izah olunmuşdur ki, hər hansı bir söz aydın, şübhə və çaşqınlıq doğurmayan və yanlış anlaşılmaya səbəb olmayan şəkildə ifadə olunarsa və sarsılmaz olarsa, ona “möhkəm” deyilir.

Mütəşabihlər

Mütəşabih sözü شُبْه “şubh” (isimləşmiş məsdər) kökündən olub “oxşar və bənzər” və ya شَبَه “şəbəh” (məsdər) kökündən olub “oxşar olmaq” mənasını ifadə edir. Belə ki, bu oxşarlıqda həqiqət gizlənir və haqq ilə batil bir-birinə qarışaraq çaşqınlığa və yanlış anlamaya səbəb olur. Rağib İsfahani Quranın mütəşabih ayələrini çətin təfsir olunan ayələrdən hesab edir. Çünki (bu ayələrin əsl mahiyyəti və həqiqəti olduğu kimi göstərmir və başqa bir mənaya da bənzəyir. Haqq kəlamı olan Qurani-kərimin ayələri hər nə zaman haqqdan başqa bir şey kimi görünərsə və batilə oxşayarsa, ona mütəşabih deyilir.

Quranda möhkəm ayələr

Möhkəm ayələr, mənası o qədər aydın olan ayələrdir ki, onların mənası haqqında hətta mübahisə və müzakirəyə belə yer yoxdur. Məsələn,

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ

“Qul huvəllahu əhəd” – “De: Allah birdir, yeganədir” (İxlas surəsi: 1)

Bu kimi ayələr Quranda “Ummul-Kitab” adlandırılmışdır. Ummul-Kitab mütəşabih ayələrin kökü, istinadı və təfsirçisi kimi qəbul edilir.

Quranda mütəşabih ayələr

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ…

(Ya Rəsulum!) Sənə Kitabı (Quranı) nazil edən Odur. Onun (Kitabın) bir hissəsi (Quranın əslini, əsasını təşkil edən) möhkəm (mənası aydın, hökmü bəlli), digər qismi isə mütəşabih (çətin anlaşılan, dəqiq mənası bilinməyən, məğzi bəlli olmayan) ayələrdir…(Ali-İmran surəsi: 7)

Quranda möhkəm ayələrdən əlavə mütəşabih ayələrin mövcud olması açıq şəkildə bəyan edilmişdir. Qurandakı mütəşabih ayələrin olması, əslində kəlimələrin qısa, mənaların isə dərin və geniş olması səbəbindən yaranmışdır. Allah və Onun feli barəsində məcaz, kinayə və ya istiarə şəklində işlədilən ayələri buna misal çəkmək olar. Məsələn:

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ ۚ وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

(Ey mö’minlər Bədrdə) onları (kafirləri) siz öldürmədiniz, Allah öldürdü. (Ya Peyğəmbərim! Düşmənlərin üzərinə torpar və ox) atdığın zaman sən atmadın, Allah atdı. Allah bununla mö’minləri (qənimət əldə etmək və zəfər çalmaq üçün) yaxşı bir imtahandan keçirtdi. Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir! (Ənfal surəsi: 17)

Bəziləri bu ayəyə istinad edərək qeyd edirlər ki, insanın heç bir iradəsi yoxdur və bütün işləri Allah edir. Ancaq bu iddia doğru deyildir.  Çünki, ayəyə diqqətlə baxanda aydın olur ki, Allah burada müsəlmanların və Peyğəmbərin (s) öldürməsini və ox atmağı inkar etmir. Əksinə, bu mesajı çatdırır ki, kafirlərə qalib gəlməyiniz adi və təbii bir hadisə deyildi. Allah idi ki, nazil etdiyi mələklərlə möminləri möhkəmləndirdi və kafirləri qorxutdu, habelə Peyğəmbərin (s) tərəfindən onlara atılan daşlarla onları qovdu və möminlərə onları öldürmək və əsir götürmək üçün güc verdi.

يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ

(Yada sal) o gün ki, işləri olduqca çətinə düşər və (məzəmmətlə) səcdə etməyə dəvət olunarlar, lakin səcdə edə bilməzlər. (Qələm surəsi: 42)

(سَاقٍ) “saq” (baldır) kəlməsi ərəb dilində adətən işin şiddəti və çətinliyi ilə bağlı kinayə olaraq işlədilir. “Kəşful saq” (baldırı açmaq) ifadəsi isə işə tam hazır olmağı simvolizə edir, yəni ətəyi qaldırmaq (paltarın ətəyini belinə bağlamaq)! Çünki bu iş baldırın açılmasını tələb edir. Bu ayə, ərəb dilindəki adi metaforik istifadəyə uyğun olaraq Qiyamət günündə vəziyyətin ağırlaşacağını, çətinliklərin artacağını və kafirlərin böyük sıxıntılarla üzləşəcəyini çatdırır.

Lakin əşarilər və təcəssüm əhli bu ayənin zahiri mənasına söykənərək onu təfsir etmiş və belə demişlər: “Burada məqsəd Allahın baldırıdır ki, o gün açılacaq və kafirlərə də səcdə etmək əmr ediləcək, lakin bunu edə bilməyəcəklər.”

Qurani-kərimdə mütəşabih ayələrin olmasının səbəbləri

Qurani-kərimdə mütəşabih ayələrin olmasının hikməti ilə bağlı bir neçə səbəb qeyd edilmişdir. Bunlardan bəziləri aşağıdakılardır:

-    İnsanların danışıq zamanı istifadə etdikləri sözlər və kəlimələr yalnız gündəlik ehtiyacları qarşılamaq üçün yaranmışdır. Bu sözlərin məhdudluğu, habelə qeyri-maddi, metafizik mənaları çatdırmaqda acizliyi Quranın bir çox mütəşabih ayələrinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ona görə də, bu sözlərin təfsirə və təvilə ehtiyacı vardır.

-    Quranın bir çox həqiqətləri başqa aləmlə bağlıdır və bu həqiqətlər insanın düşüncə üfüqündən uzaqdır. Ona görə də, insan onların dərinliyini anlamaqda acizdir. Bu düşüncə darlığı, habelə həmin mənaların üfüqünün çox geniş olması ayələrin bir qisminin mütəşabih olmasına səbəb olmuşdur. Qiyamət və ona bənzər mövzularla bağlı olan bəzi ayələri buna misal çəkə bilərik.

-    Quranın bütün ayələri möhkəmdir, lakin insan düşüncəsi bəzi ayələrin həqiqətini dərk edə bilmədiyinə görə, nəticədə bu ayələr onun üçün mütəşabeh hal alır. Necə ki, yağışın yerə düşməzdən əvvəl köpüyü olmur, lakin yerə endikdən və axmağa başladıqdan sonra onda köpük əmələ gəlir. Eyniylə bunun kimi, maarif səmasından da mütəşabih köpüyü nazil olmamışdır, əksinə, o maarifin insanın naqis idrakına yağması ilə təşabeh meydana gəlmişdir.

-    Ağıl sahibləri və alimlər öz düşüncələrini işə salaraq dərin təfəkkür və diqqətlə Allahın həqiqi məqsədini dərk etsinlər və beləcə, onların digər insanlardan üstünlüyü və fəziləti ortaya çıxmış olsun və ali məqamlara yüksələ bilsinlər.

-    Başqa bir səbəb isə, insanların bu ayələr vasitəsiylə Əhli-beytə (ə) və Peyğəmbərə (s) tərəf yönləndirilməsidir. Necəki, bəzi hədislər də bunu təsdiq edir. Quranda bu cür ayələrin olması insanların ilahi rəhbərlərə (elmdə qüvvətli olanlara), Peyğəmbərə (s) və onun vəsilərinə olan böyük ehtiyacını ortaya çıxarır və bu da insanların öz elmi ehtiyaclarını ödəmək üçün onlara müraciət etməsinə səbəb olur.