İnsanın kəramətli yaradılması

Sual: "Biz Adəm övladını kəramətli etdik" cümləsi hansı ayədə gəlmişdir və hansı mənanı ehtiva edir?

Cavab: İnsanın dəyərini çatdıra "Biz Adəm övladını kəramətli etdik (şərəfləndirdik)" ayəsi İsra surəsinin 70-ci ayəsinin əvvəllərində gəlmişdir. İnsana ağıl gücü, nitq qabiliyyəti, iradə azadlığı və bu kimi müxtəlif istedadların verilməsi, habelə onun yer üzündəki bütün varlıqlara hakim olma imkanına və Allahın əmrlərinə itaət etmə qüdrətinə sahib olması bu ayədə insana verilən kəramətin izahlarından bəziləridir.

Bəzi təfsir alimlər, ayədəki "təkrim" (kəramətli etmək, şərəfləndirmək) sözünü Allah tərəfindən bəxş edilmiş və başqa varlıqlarda olmayan və sadəcə insana məxsus olan bir lütf və hədiyyə olaraq təfsir etmişlər.

Bəziləri də, bu kəraməti Allahın mömin və ya kafir olmasından asılı olmayaraq hər bir şəxsin vücudunda qərar verdiyi "təkvini" kəramət mənasında qəbul etmişlər.

Şəhid Mürtəza Mütəhhəri insanın kəramətli olmasını onun fitrət və yaranışında qərar verilən rbir şərafət olduğunu bildirir.

Bir sıra alimlər bu ayəni danlaq (məzəmmət, qınama) ilə birgə olan Allahın insana minnəti kimi qəbul etmişlər. Belə ki, bu ayədə insanın öz rəbbinə şükür etməli olduğunu unutmaması üçün Allahın ona olan nemət və lütflərinin kiçik bir hissəsi bəyan edilir. Ancaq bəşər övladı digər nemətlərdə olduğu kimi, Allahın bu nemətlərinə qarşı da nankorluq göstərir.

Ayənin izahı

Allah təala "İsra" surəsinin 70-ci ayəsində belə buyurur:

"Biz Adəm övladını kəramətli etdik, onları quruda və dənizdə (minik vasitələri ilə) daşıdıq, onlara pak nemətlərdən ruzilər verdik və onları yaratdıqlarımızın çoxundan xeyli üstün etdik.

Təfsir alimləri ayənin əvvəlində gələn "biz Adəm övladını kəramətli etdik" cümləsini insanın nisbi olmayan şəxsi kəramətinə, ayənin sonunda gələn "onları yaratdıqlarımızın çoxundan xeyli üstün etdik" cümləsini isə, onun digər varlıqlarla müqayisə sahib olduğu nisbi üstünlüyünə işarə etdiyini bildirmişlər.

Həmçinin, bəzi təfsir alimləri bu ayəni tənbeh və danlaq ilə birgə olan ilahi bir minnət kimi qiymətləndirmişlər. Əvvəlki ayələr insanın gəmiləri ram etməsi (özünə tabe etməsi, öz nəzarətinə keçirməsi), Allahdan ruzi istəməsi və Allahdan üz çevirməsi mövzusunda idi. Bu ayədə isə, Allah təala buyurur ki, biz insana xüsusi bir lütf və hədiyyə bəxş etmişik, lakin o, yenə də Allaha arxa çevirir və onun nemətlərinə nankorluq edir.

Uca Allah bu ayədə insana əta etdiyi nemət və kəramətlərinin kiçik bir hissəsini sayaraq, özünün saysız-hesabsız nemətlərini insana xatırladır. Ancaq buna rəğmən, insan Allahın bu nemətlərini də, onun digər nemətləri kimi nankorluqla qarşılayır.

Bəzi təfsir alimləri isə, ayədə gələn kəramətin sadəcə insana məxsus olan və başqa heç bir varlıqda rast gəlinməyən ilahi bir lütf və hədiyyə mənasında olduğunu qəbul etmişlər. Allahın sadəcə insana xas qıldığı bu şərafət və kəramət, onun ağıl və düşüncəsinə bağlıdır. Belə ki, insan, Allahın ona bəxş etdiyi ağıl və düşüncə ilə haqqı batildən, xeyiri şərdən, ziyanı faydadan və yaxşını pisdən ayırır, yer üzündəki bütün varlıqları öz xidmətinə alır və dünyaya öz istəyi ilə müdaxilə edir.

Bəhs etdiyimiz bu ayə insana verilən kəramətlərin nümunələrini sadalayaraq buyurur ki, uca Allah insana ağıl bəxş etməklə onu şərəfləndirmiş və kəramətli etmişdir. Bundan əlavə, insan dənizləri və quru yolları keçib onlara əl tapmaqla, həmçinin yeməklərə, geyimlərə və müxtəlif ləzzətlərə nail olmaqla möhtərəm qılınmışdır.

İnsanın sahib olduğu kəramət, ayənin sonlarında gələn insanın üstünlük məsələsini ortaya qoyur. Yəni, insan özünün varlıq səviyyəsində ona bəxş edilən ağıl neməti ilə qiymətləndirilərsə, kəramət sahibidir və əgər o, bu mərhələdə başqa varlıqlarla müqayisə edilərsə, heyvan və cin kimi bir çox varlıqlardan da üstün olduğu anlaşılacaqdır.

Beləliklə, bu baxımdan dəyərləndirsək, insan Allahın yaratdığı bir çox məxluqlar üzərində böyük imtiyazlara sahibdir. Bu üstünlüklərə misal olaraq, onun təkamül yolunu sonsuza qədər getmək üçün yüksək istedadlara və böyük bacarıqlara malik olan ruhunu qeyd etmək olar.

Ayənin mətni və tərcüməsi

وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا

"... və həqiqətən də biz Adəm övladını kəramətli (şərəfli) etdik, onları quruda və dənizdə (minik vasitələri ilə) daşıdıq, onlara pak nemətlərdən ruzilər verdik və onları yaratdıqlarımızın çoxundan xeyli üstün etdik". (İsra: 70)

İnsanın kəramətli olması

Təfsir alimləri arasında İsra surəsinin 70-ci ayəsində Allah təalanın insanı nə ilə kəramətli etməsi barədə fikir ayrılığı mövcuddur. İnsana ağıl gücü, nitq qabiliyyəti, iradə azadlığı və buna bənzər müxtəlif istedadların verilməsi, həmçinin onun yer üzündəki bütün varlıqlar üzərində hakimiyyət qurmaq və Allahın göstərişlərinə itaət etmək qüdrətinə malik olması bu ayədə insanın kəramətli olmasının səbəblərindən bəziləridir. Alimlər bildirirlər ki, qeyd olunan bütün bu nemətlər bir-birləri ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək şəkildə insanın varlığında qərar verilmişdir. Bu səbəbdən, Allahın insanı dəyərli sayması sadaladığımız bu və qeyd etmədiyimiz digər nemətlərə görədir. Alimlər insanın kəramətinin onun yaranış, ağıl, zəka və istedadından qaynaqlanmasından əlavə, bu kəramətin həm də onun mələklərə səcdəgah olması kimi malik olduğu yüksək məqam və dərəcəsinə görə olduğunu bildirmişlər.

Kəramət bəzən insanın sonradan ələ gətirə biləcəyi mənəvi hal kimi dəyərləndirilir. Beləki, insan öz səyi ilə bu kəraməti ələ gətirərək Allah yanında ucala və dəyər tapa bilər. Təqvalılara məxsus olan kəramət məhz bu qəbildəndir. Qurani-kərim "Hucurat" surəsinin 13-cü ayəsində bu barədə belə buyurur: "Şübhəsiz ki, sizlərdən Allah yanında ən kəramətli olanınız ən təqvalı olanınızdır".

Bəzən isə, kəramət insanın yaradılış və xilqətində qərar verilir. Qurani-kərimin "Tin" surəsinin 4-cü ayəsində bu barədə belə buyurulur: "Həqiqətən, biz insanı ən gözəl surətdə yaratdıq". Bəhs etdiyimiz ayədə də, "Kərrəmna" (kəramətli etdik) ifadəsi məhz ikinci mənaya (fitri kəramətə) aiddir. Beləliklə, bu kəramət insanın məhz insan olmasından qaynaqlanır. Yəni, kəramət insanın yaranışında qərar verilmişdir. Belə bir kəramət isə, birinci mənanın əksinə olaraq həm möminə, həm də kafirə şamil olur.

Bu ayədə insanın həm kəramətli, həm də fəzilətli olmasından söz açılır. Bu iki anlayış arasında üç fərq qeyd edilmişdir:

1. Kəramət başqalarında olmayan bir üstünlükdür, ancaq fəzilət başqalarında da mövcuddur.

2. Kəramət insanda Allah tərəfindən bəxş edilmiş və heç bir səy göstərilmədən əldə edilən nemətləri göstərir. Halbuki, fəzilət Allahın yardımı ilə yanaşı həm də insanın öz səyi ilə qazandığı nemətlərə işarədir.

3. Kəramət maddi nemətlərə şamil olur, fəzilət isə mənəvi və qeyri-maddi nemətləri də əhatə edir.

Şəhid Mürtəza Mütəhhəri (hicri-şəmsi təqvimi ilə 1358-də vəfat etmişdir) bu ayənin təfsirində buyurur ki, kəramətdən məqsəd odur ki, insan öz yaranış və xilqətində kəramət tapmışdır. Yəni, kəramət insanın yaranış və fitrətində qərar verilmişdir və bu, onun fitrətinin bir hissəsidir.

Dövrümüzün böyük Quran müfəssirlərindən olan Ayətullah Cavadi Amuli buyurur ki, insan özü-özlüyündə kəramətli yaradılmış, habelə sahib olmadığı başqa kəramətləri qazanmaq və öz kəramətini artımaq potensialına da sahibdir.