Vilayət (İlahi Rəhbərlik)

Sual: Zəhmət olmasa, vilayət anlayışını qısa şəkildə izah edin.

Cavab: Vilayət, İslam maarifində Allahın bəndələr üzərindəki hakimiyyətini ifadə edən bir termindir və iki hissəyə bölünür: təkvini vilayət və təşrii vilayət.

Təkvini vilayət, yaradılış sistemini idarə etmək və onun qanunlarını idarə etmək mənasındadır. Bu növ vilayət yalnız Allaha məxsusdur. Bununla belə, bəzi alimlərin fikrincə, bəndəçilikdə kamillik əldə edən şəxslər ilahi yaxınlığa nail ola bilər və beləcə, Allahın izni ilə kainat və insanların idarəsini öz üzərlərinə götürə bilərlər. Təşrii vilayət isə ilahi qanunlar çərçivəsində olan, hüquqi və müqavilə əsasında qəbul edilən məsələlərdə tətbiq olunan bir idarəetmə növüdür.

Allahın vilayəti, istər təkvini (yaradılış aləminə aid) vilayət olsun, istərsə də təşrii (şəriət və qanunvericiliklə bağlı) vilayət, mütləq və zati vilayətdir. Allah-taala, həm təkvini, həm də təşrii işlərdə Peyğəmbəri (s) və məsum imamları (ə) "təbəi" yəni asılı və tabe vilayət sahibi etmişdir. Bəzi alimlər isə vilayəti-fəqihi (fəqihin vilayətini) təşrii vilayətin bir növü və məsum imamların (ə) vilayətinə uyğun, onunla əlaqəli və həmçinin onun ardı və davamı kimi qəbul edirlər.

Vilayət anlayışı irfanın əsas prinsiplərindən biri hesab olunur. İrfani vilayət, təkvini vilayətin bir növüdür ki, bu vilayətdə Allahın qulu, ibadət yolunu gedərək fəna-fillah və bəqa-billah mərhələlərinə çatır. Başqa sözlə desək, bütün varlığı ilə Allaha təslim olur. (Fəna-fillah məqamı – Allahda bütövlüklə yox olmaq, bəqa-billah məqamı isə, əbədi olaraq Allaha qovuşmaq mərhələsidir.)

Məfhumşünaslıq və vilayətin növləri

"Vilayət" sözünün lüğəvi mənası iki şeyin bir-birinə yaxın olmasıdır, o həddə ki, onların arasında heç bir fasilə və ya maneə olmasın. Tədqiqatçılar ərəb dilində "vilayət" sözünün istifadəsi haqqında belə izah verirlər: (وِلایت )"vilayət" – kəsrə hərəkəsi ilə – kömək etmək və yardım göstərmək mənasındadır, amma وَلایت ("vəlayət") isə – fətəhə hərəkəsi ilə – bir işin idarə edilməsi və ya ona sahiblik etmək mənasını ifadə edir. Bundan əlavə, hər iki sözün məna və mahiyyətinin eyni olduğu və onların həqiqətinin idarəetmə və sahiblik olduğu da vurğulanmışdır.

Vilayət iki növə bölünür: Təkvini vilayət və təşrii vilayət.

Təkvini vilayət:

Təkvini vilayət, yaradılış sistemini və qanunlarını idarə etmək mənasındadır. Bu növ vilayət yalnız Allaha məxsusdur, çünki O, varlığın, yaradılış sisteminin və onun üzərində hökm sürən qanunların yaradıcısıdır. Təkvini vilayət, zati olaraq və mütləq şəkildə Allaha məxsusdur, amma bununla belə, bəzi alimlərin fikrincə, insanlar bəndəçilik yolunu getməklə kamal və mənəvi yaxınlıq mərtəbəsinə çata və beləcə, Allahın izni ilə kainatı və insanları idarə edə bilərlər.

Təşrii vilayət:

Bu vilayət növü, ilahi qanunlar çərçivəsində olan, hüquqi və müqavilə əsasında qəbul edilən məsələlərdə tətbiq olunan bir idarəetmə növüdür. Bu növ vilayət, sosial və ictimai məsələləri idarə etmək üçün Allah tərəfindən seçilmiş bir qrup insana verilən bir vəzifə və status olaraq qəbul edilir.

Peyğəmbər (s) və Əhli-beytin (ə) vilayəti

Allahın vilayəti - istər təkvini (yaradılış aləminə aid) vilayət olsun, istərsə də təşrii (şəriət və qanunvericiliklə bağlı) vilayət - zati və mütləq vilayətdir. Çünki Allah bütün varlığın, yaradılış sisteminin və onun üzərində hökm sürən qanunların yeganə maliki və ixtiyar sahibidir. Heç kəs Onun icazəsi olmadan heç bir şey üzərində idarəetmə haqqına malik deyildir. Bəzi alimlərə görə, Allah həm təkvini, həm də təşrii məsələlərdə bu icazəni həzrət Peyğəmbərə (s) və məsum imamlara (ə) vermişdir.

Şiə kəlam alimləri hesab edirlər ki, bütün peyğəmbərlər (ə) vilayət məqamına sahib olmamışdır və Qurani-kərimin ayələrinə əsasən yalnız bəzi peyğəmbərlər (ə), məsələn, həzrət Məhəmməd (s) və həzrət İbrahim (ə) bu məqama nail olmuşlar. Həmçinin, alimlərin fikrincə, lütf qaydasına görə, vəlinin (vilayət məqamına sahib olanın) tanıtdırılması Allah üçün vacibdir.

Fəqihin vilayəti

Vilayəti fəqih (fəqihin vilayəti) müəyyən şərtlərə malik olan müctəhidin İslam hökmlərinin icrası və dini dəyərlərin gerçəkləşdirilməsi məqsədiylə cəmiyyətin hər bir fərdinin işləri üzərində nəzarəti və idarəetməni həyata keçirməsi anlamına gəlir. Fəqihin vilayətində nəzərdə tutulan vilayət anlayışı təkvini vilayət deyil. Burada müzakirə olunan vilayət təşrii vilayət növündəndir və hüquqi xarakter daşıyır və Allah-Təala tərəfindən yalnız səlahiyyətli şəxslərə həvalə edilmişdir. Bu vilayət, peyğəmbər (s) və məsum imamların (ə) vilayətinə uyğun, onunla əlaqəli və həmçinin onun ardı və davamıdır, habelə hökumət işləri və cəmiyyətin idarə olunması ilə bağlıdır, amma insanların şəxsi və fərdi həyatını və məsumların (ə) xüsusi səlahiyyətlərinə aid olan məsələləri əhatə etmir.

İrfanda vilayət

İrfan əhli olanlar vilayət terminini Allaha yaxınlıq xüsusunda işlədirlər və onu təkvini vilayətin bir hissəsi olaraq qəbul edirlər. Bəndə fəna-fillah mərtəbəsinə çataraq bütün varlığı ilə Allaha təslim olub Allahda yox olduğunda və yalnız Haqqın varlığına bağlandığı zaman ilahi vilayəti əldə edir. Belə olan halda Allah bu bəndənin işlərini öz üzərinə götürür ki, onu yaxınlıq məqamına çatdırsın. İlahi vilayətin tam mənası bəndədə gerçəkləşdiyi zaman, bəndənin Allaha yönəlməsi ilə yanaşı, onun əxlaqı da ilahi əxlaqa çevrilir və ilahi sifətlər onun daxilində təcəlli (təzahür) edir. Beləliklə, onun elmi ilahi elmə, qüdrəti ilahi qüdrətə və əməli ilahi əmələ çevrilir.

Ariflər bu inancdadırlar ki, bu halda, bəndə "nafilə namazları ilə yaxınlaşmaq" hədisinin nümunəsi olur: Allah buyurur: ... Bəndəm nafilə namazlarını qılmaqla durmadan Mənə yaxınlaşır və sonda sevgimə nail olur. Mən onu sevdiyim zaman isə, onun eşidən qulağı, görən gözü, danışan dili və düşünən qəlbi olaram. Əgər məni çağırarsa, ona cavab verərəm, məndən bir şey istəsə, ona əta edərəm.