Hüdeybiyyə sülhü
Sual: Hüdeybiyyə sülhü nədir?
Cavab: Hüdeybiyyə sülhü müsəlmanlarla Qüreyş kafirləri arasında Peyğəmbər (s) və Qüreyş səfirlərindən biri tərəfindən bağlanmış bir müqavilədir. Beləki, Peyğəmbər (s) hicri qəməri tarixinin altıncı ilində Ümrə ziyarəti ilə bağlı sadiq bir yuxu gördükdən sonra bir qrup müsəlmanla birlikdə Ümrə ziyarətini yerinə yetirmək üçün Məkkəyə yola düşür. Məkkə yaxınlığındakı Hüdeybiyyə adlı bir yerdə Qureyş kafirləri Peyğəmbərin (s) və müsəlmanların Məkkəyə daxil olmasına mane olurlar. Bir neçə elçinin gediş-gəlişindən sonra, Peyğəmbərin (s) Ümrədən əl çəkməsi və tərəflər arasında sülh müqaviləsinin imzalanması qərara alınır. Tərəflərin əldə etdiyi razılaşmaya əsasən, Peyğəmbər (s) və səhabələr Mədinəyə qayıdacaqları təqdirdə, növbəti il Ümrə ziyarəti üçün Məkkəyə gələ bilərlər.
Bu müqavilənin mətni zahirdə müsəlmanların zərərinə idi və buna görə də, bəzi müsəlmanların etirazına səbəb oldu. Ancaq tarixçilərin və din alimlərinin fikrincə, məhz Hüdeybiyyə sülhü hicri 8-ci ildə Məkkənin fəthinə səbəb oldu. Bu müqavilənin müddəalarına (şərtlərinə) görə, illərlə müsəlmanlarla müharibə aparan Qüreyş kafirləri onları rəsmən tanıdılar və bundan sonra müsəlmanlar Hicazda sülh və əmin-amanlıq içində yaşaya bildilər və bu da onların inkişafına və İslamın daha çox yayılmasına səbəb oldu.
Hüdeybiyyə hadisəsi
Həzrət Peyğəmbər (s) hicri-qəməri tarixinin 6-cı ilinin zilqədə ayında Allah evini ziyarət etmək qərarına gəlir və beləcə Məkkəyə yola düşür. Həzrət (s) səfər etməkdə məqsədinin müharibə deyil, Allah evinin ziyarəti olduğunu çatdırmaq üçün Mədinə yaxınlığında yerləşən “zul-huleyfə” adlanan yerdə ehram paltarını geyinir və qurban kəsmək üçün 70 dəvə tədarük görür.[1] Qeyd edək ki, Peyğəmbərin (s) Məkkəyə olan bu səfəri bir tərəfdən ibadət sayılsa da, bu həm də müsəlmanların Hicazdakı gücünü nümayiş etdirirdi. Bu qərar, Peyğəmbərin (s) gördüyü bir sadiq (doğru) yuxunun ardınca verildi. Beləki, Həzrət (s) yuxusunda səhabələri ilə birlikdə Məscidul-Hərama daxil olduğunu və Ümrə ayinlərini yerinə yetirdiyini görür.[2] Ancaq Peyğəmbərin (s) həcc ziyarətinə getmək istəməsi qüreyşliləri bu ziyarətə mane olmaq üçün arzuolunmaz bir qarşıdurma ilə üzləşməyə məcbur qoyurdu.[3]
Bu səfər haram aylarında baş verir və cahiliyyət adətlərinə əsasən, haram aylarında düşmən tərəflər bir-birinə hücum etmirdilər. Qureyş başqaları üçün də bu adəti tətbiq edirdi. Həzrət Peyğəmbər (s) bu adəti əlində əsas tutaraq bir qrup insanla birlikdə həcc ibadətini yerinə yetirmək üçün Məkkəyə yola düşür.[4] Lakin Məkkəyə yaxınlaşdıqda, Hüdeybiyyə adlanan ərazidə Qüreyş kafirləri onların gəlişindən xəbərdar olurlar və dərhal onların Məkkəyə daxil olmalarına mane olurlar. Belə bir şəraitdə hər an müharibə baş verə bilərdi. Digər tərəfdən də, müsəlmanlar israrla Məkkəyə daxil olacaqlarını bildirirlər. Ancaq Peyğəmbər (s) müsəlmanların bu israrına razı olmayaraq[5] Osmanı Məkkəyə göndərir və bir neçə dəfə Məkkəliləri öz niyyətindən (Allah evini ziyarət etmək və sonra da Mədinəyə qayıtmaq) xəbərdar edir. Buna baxmayaraq Qureyşlilər Həzrətin (s) bu istəyini müsbət qarşılamırlar. Müşriklər Osmanın Peyğəmbərin (s) yanına geri dönməsinə icazə vermirlər və bunun ardınca Qureyşin onu öldürdüyü barədə xəbərlər yayılır. Bu xəbərin yayılmasından sonra, Allah Rəsulu (s) səhabələri “Rizvan beyəti” kimi tanınan beyətə dəvət edir.[6]
Qureyşlilər peyğəmbərin (s) Məkkəyə daxil olmasına icazə verməmək qərarına gəlir. Həzrətlə (s) Qüreyş qəbiləsi arasında müzakirələr aparılır və sonda qureyşlilər Süheyl ibn Əmri Peyğəmbərin (s) yanına göndərir. Ona tapşırırlar ki, Məhəmmədin yanına gedib onunla sülh etsin və onun və ardıcıllarının bu il Məkkəyə gələ bilməyəcəklərini bildirsin. Buna səbəb olaraq isə, sabah ərəblər arasında Məhəmmədin zorla Məkkəyə girdiyi barəsində söz-söhbətlərin yaranacağı və onların da belə bir yükün altına heç vaxt girmək istəmədikləri bildirirlər. O, peyğəmbərin (s) yanına gəlir və sülh məsələsini Həzrətə (s) çatdırır.[7] Peyğəmbər (s) onu gördükdə belə deyir: “Qureyş bu adamı göndərməklə sülh niyyətindədir.” Hər iki tərəf əsirlərin azad edilməsində razılığa gəldikdən sonra, Peyğəmbərlə (s) Qureyş nümayəndəsi arasında sülh müqaviləsi imzalanır. Peyğəmbər (s) bu sülhün faydalarından xəbərdar olduğu üçün çox yumşaqlıq göstərir. Bu isə, bəzi səhabələrin tənqid və qəzəbinə səbəb olur, hətta onlardan Peyğəmbər (s) haqqında sərt sözlər və istehzalı suallar da eşidilir. Həzrətin (s) müqavilədə gələn “Bismilləhir-Rahmənir-Rahim” ifadəsinin sülh müqaviləsinin əvvəlindən çıxarılması və onun yerinə “Bismikə Allahummə” yazılması, eləcə də o Həzrətin (s) adından sonra “Rəsulullah” sözünün çıxarılaraq yerinə “Məhəmməd ibn Abdullah” yazılması ilə bağlı Süheyl ibn Əmrin tələbini qəbul etməsi Peyğəmbərin (s) yumuşaq rəftarının göstəricisi idi.[8]
İlkin qaynaqlardan əldə edilən Hüdeybiyyə sülhü barəsində məlumatlar uzun müddət davam edən nəql və redaktə prosesinin nəticəsidir. Bu mövzuda ən qədim və müfəssəl rəvayət Ürvə İbn Zübeyrə (hicri-qəməri 23-94-cü illər) aiddir.[9]
Fəth surəsi
“Fəth” surəsinin birinci ayəsindəki “fəth” anlayışı, bu sözün ehtiva etdiyi mənanın da təsdiqlədiyi kimi, Allahın öz peyğəmbərinə (s) Hüdeybiyyə sülhündə bəxş etdiyi bir qələbədir. Bu surədə qeyd olunan bütün nailiyyətlər Peyğəmbərin (s) Mədinədən Məkkəyə yola çıxdığı gündən başlayır və bu səfər Hüdeybiyyə sülhü ilə nəticələnir. Məsələn, Allah rəsuluna (s) və möminlərə olan nemət, möminlərin mədhi, onların beyətindən razılığı, onlara dünyada nemət və axirətdə cənnət vəd etməsi, Peyğəmbərin (s) müharibəyə yönləndirmək istədiyi, lakin iştirak etməyən müxalif ərəblərin qınanması, Rəsulullah (s) və onun səhabələrinin Məkkəyə daxil olmasının qarşısını alan müşriklərin qınanması, münafiqlərin pislənməsi və Allahın öz Peyğəmbərinin (s) görmüş olduğu yuxusunu təsdiqləməsi, həmçinin “(Allah) sizin bilmədiklərinizi bilir. O bundan əlavə (sizə) tezliklə bir qələbə (Xeybərin fəthini) də bəxş edəcəkdir” - deməsi, bütün bu məsələlər birbaşa ifadə edilməsə də, ona yaxın bir şəkildə o Həzrətin (s) Mədinədən Məkkəyə çıxışına işarə edir ki, bu da sonda Hüdeybiyyə sülhü ilə nəticələnir.[10]
Təfsir alimləri Fəth surəsinin birinci ayəsinin təfsirində aşağıdakı dəlillərə işarə edirlər. Onların fikrincə, bu ayə müsəlmanların “Hüdeybiyyə sülhü” ilə əldə etdiyi böyük qələbəyə işarə edir:
1. “Fətəhna” cümləsinin keçmiş zaman felində olması bu qələbənin ayələrin nazil olduğu zamanda gerçəkləşdiyini göstərir və o dövrdə mövcud olan yeganə hadisə də məhz Hüdeybiyyə sülhü idi.
2. Yuxarıda qeyd olunan ayələrin nazil olduğu zaman, habelə bu surənin Hüdeybiyyə hadisəsində möminləri mədh edən, münafiq və müşrikləri məzəmmət edən digər ayələri də bu mənanın başqa bir dəlilidir. Bu surənin 27-ci ayəsində Peyğəmbərin (s) görmüş olduğu “doğru yuxusu”na belə işarə edilir: “Şübhəsiz ki, siz gələcəkdə Məscidül-hərama tam əmin-amanlıq içində daxil olacaqsınız və Ümrə ayinlərini yerinə yetirəcəksiniz.” Bu da onu göstərir ki, bu surə və onun məzmunu Hüdeybiyyə sülhündən sonra və Məkkənin fəthindən əvvəl nazil olmuşdur.
3. Müxtəlif rəvayətlərdə “Hüdeybiyyə sülhü” fəthul mubin (açıq-aşkar bir zəfər) kimi təqdim edilmişdir. [11]
Sülh müqaviləsinin mətni
Sülh sazişinin mətni belədir:
Allahım, sənin adınla. Bu, Məhəmməd ibn Abdullah və Süheyl ibn Əmr arasında bağlanmış sülh müqaviləsidir:
1. Onlar bir-biri ilə razılaşdılar ki, on il müddətində insanlar arasında müharibə dayandırılsın, insanlar tam təhlükəsizlik içində yaşasınlar və bir-birlərinə zərər verməsinlər. Bu razılaşmaya əsasən, əgər Məhəmmədin səhabələrindən hər hansı biri Həcc, Ümrə və ya ticarət məqsədiylə Məkkəyə gəlirsə, onun qanı və malı amandadır. Qureyşdən hər kəs Mədinəyə daxil olsa və oradan keçib Misirə və ya Şama ticarət məqsədiylə getmək istəsə, onun qanı və malı amandadır.
2. Həmçinin hər kəs Qüreyşdən Məhəmmədin yanına vəlisinin icazəsi olmadan gəlsə, onu Qüreyşə qaytarmalıdır. Lakin Məhəmmədin yanında olanlardan kimsə Qureyşə gəlirsə, onu geri qaytarmaq məcburiyyətində deyillər.
3. Bizim aramızda keçmişdəki qüsurlar (və narahatlıqlar) gizli saxlanılacaq (gündəmə gətirilməyəcək) və heç bir açıq hücum və ya gizli xəyanət olmayacaq.
4. Həmçinin, hər kəs Məhəmməd ilə müqavilə və saziş bağlamaq istəyirsə, buna heç bir maneə olmayacaq və hər kəs də Qureyşin müqavilələrinə daxil olmaq istəsə, o da maneə ilə qarşılaşmayacaq.
5. Bu il sən geri dönəcəksən və Məkkəyə daxil olmayacaqsan, gələn il isə biz Məkkədən çıxacağıq və sən və dostların Məkkəyə daxil olacaqsınız və orada üç gün qalacaqsınız, yalnız süvari silahlarınızla gələcəksiniz, qılınclarınız qınında olacaq və başqa heç nə gətirməyəcəksiniz.
6. Gətirdiyiniz qurbanları elə orada, biz apardığımız yerə qədər aparacaqsınız və oradan irəli getməyəcəksiniz.
7. Bu sülh müqaviləsinə müsəlman və müşriklərdən olan şəxslər şahidlik edirlər.[12]
Hüdeybiyyə sülhünün nəticələri
Hüdeybiyyə sülhü ilkin İslam tarixinin ən böyük siyasi qələbəsi kimi tanınır. Bu sülh, Əhzab müharibəsindən sonra və hicrətin altıncı ilində, peyğəmbərin hikməti, səbr və uzaqgörənliyi sayəsində müsəlmanlar ilə Qüreyş kafirləri arasında imzalanmışdır.[13] Peyğəmbərin (s) səhabələrindən belə dedikləri nəql olunur ki, biz Məkkənin fəthindən yalnız Hüdeybiyyə günü xəbərdar olduq. Çünki bu, Məkkənin fəthinin başlanğıcı idi.[14] Hüdeybiyyə sülhü hicrətin səkkizinci ilində Məkkənin fəthi üçün ən təsirli amil olmuşdur.[15]
Hüdeybiyyə sülhündən əvvəl, Qüreyş müşrikləri davamlı olaraq müsəlmanlara hücum edirdilər və müsəlmanlar yalnız müdafiə vəziyyətində idilər. Buna baxmayaraq, müsəlmanların Kəbəni ziyarət etmə cəhdi bu vəziyyəti dəyişdirdi.[16] Hüdeybiyyə sülhü ilə Məkkənin fəthinə qədər olan iki il ərzində çox sayda insan müsəlman oldu. Müsəlmanlar da azadlıq qazanmış və Məkkədə təbliğat aparmaq imkanı əldə etmişdilər.[17]
Hüdeybiyyədə müsəlmanların həmin il Mədinəyə qayıdacaqları və gələn il Kəbəni ziyarət edəcəkləri ilə bağlı müqavilə bağlandı ki, bu da “Ümrətul-qəza” adlanırdı. Geri dönüş zahirən bir məğlubiyyət idi və siyasətin incəliklərindən xəbərsiz olan bəzi səbirsiz və tələskən səhabələr hay-küy salsalar da, əslində hüdeybiyyə müqaviləsi böyük bir zəfər idi. Çünki inadkar Məkkə düşmənləri İslamın yeni qurulan dövlətini tanımış və beləcə, Məkəyə gedən yol müsəlmanlar üçün açılmışdı.[18]
Hüdeybiyyə sülhü zamanı Peyğəmbər (s) ilə birlikdə olanların sayı ilə Məkənin fəthində Peyğəmbərin (s) ordusunun sayı (10 min nəfər) arasında müqayisə aparıldığında (bu iki hadisə arasında təxminən iki ildən az bir müddət olmuşdur), Hüdeybiyyə sülhündən sonra yaranan sakitliyin bu yeni dinin yayılması və nüfuzu üçün əsas amil olduğu görünür.[19] Qureyşlər, iki ildən az bir müddətdə, sülh müqaviləsinin birinci bəndini pozdular, çünki son bəndə görə, Bəni-Xuzaə qəbiləsi müsəlmanlarla, Bəni-Bəkir qəbiləsi isə Qureyşlə müttəfiq olmuşdu. Lakin, hicrətin 8-ci ilində bu iki qəbilə arasında baş verən döyüşdə Qureyşdən olan bəzi kişilər Bəni-Bəkir tərəfdən Bəni-Xuzaə üzvlərini öldürdülər. Bu, Hüdeybiyyə sülhünün pozulması demək idi və Əbu Süfyan şəxsən üzr istəmək üçün Mədinəyə getsə də, onun üzrü qəbul edilmədi. Qısa bir müddətdən sonra, Peyğəmbər (s) sülh və İslamın yayılması dövründə toplanmış böyük bir ordu ilə Məkkəni fəth etmək üçün yola düşdü.[20] Hüdeybiyyə sülhü zahirən sülh və saziş idi, nəinki düşmən üzərində qələbə və üstünlük! Ancaq bu sülh İslam üçün o qədər faydalı oldu ki, onun nəticəsi olaraq Xeybər və Məkənin fəthi baş verdi.[21]
Hüdeybiyyə müqaviləsinə əsasən, növbəti il (yeddinci hicri ili) Peyğəmbər (s) və müsəlmanlar Məkkəyə getdilər və üç gün Qureyşin olmaması səbəbindən orada qaldılar və Ümrə ibadətlərini yerinə yetirdilər. Bu hadisə “Ümrətul-qəza” kimi tanınır. Hüdeybiyyə sülhü tarixin şəhadətinə, habelə Peyğəmbərin (s) proqnozları və Quranın vədlərinə əsasən, müsəlmanlar üçün çoxlu xeyir-bərəkətlərlə nəticələndi. Tarixçilərin fikrincə, İslamın başlanğıcında Hüdeybiyyə fəthindən daha böyük fəth olmamışdır, çünki onun işığında müharibə alovu səngimiş, İslama dəvət rəvac tapmış və İslam bütün Ərəbistan yarımadasına yayılmışdır.[22]
Müsəlmanlar bu sülhdən bir neçə mühüm üstünlük və qələbə əldə etdilər:
- Beləki, praktiki olaraq, Məkkənin aldanmış sakinlərinə qətl niyyətində olmadıqlarını və müqəddəs Məkkə şəhərinə və Allahın evinə böyük hörmət etdiklərini göstərdilər. Bu da, çox sayda insanın İslama yönəlməsinə səbəb oldu.
- Qüreyş ilk dəfə İslamı və müsəlmanları rəsmi olaraq tanıdı. Bu da onların Ərəbistan yarımadasında mövqelərinin möhkəmlənməsinin sübutu idi.
- Hüdeybiyyə sülhündən sonra, müsəlmanlar rahatlıqla hər yerdə gəzə bilirdilər, canları və malları amanda idi və müşriklərlə yaxından əlaqə qura bilirdilər. Bu da, müşriklərin İslamı daha yaxından tanıması və onların diqqətinin İslama yönəlməsi ilə nəticələndi.
- Hüdeybiyyə sülhündən sonra İslamın bütün Ərəbistan yarımadasında yayılması üçün yollar açıldı və Peyğəmbərin (s) sülhsevərliyi İslam və Peyğəmbərin (s) şəxsiyyəti haqqında yanlış təsəvvürlərə malik olan müxtəlif xalqları yenidən düşünməyə vadar etdi və müsəlmanlara İslamı təbliğ etmək üçün geniş imkanlar yarandı.
- Hüdeybiyyə sülhü Xeybəri fəth etmək və beləcə, İslam və müsəlmanlar üçün real və ciddi təhlükə olan bu yəhudi xərçəngini aradan qaldırmaq üçün şərait yaratdı.
- Qureyşin heç bir mühüm döyüş silahı olmayan 1400 nəfərdən ibarət Peyğəmbər (s) ordusu ilə toqquşmaqdan qorxması və sülh şərtlərini qəbul etməsi İslam tərəfdarlarında ruh yüksəkliyi yaratmaqda, habelə müsəlmanlardan bu dərəcədə qorxan müxaliflərin məğlubiyyətində mühüm amil oldu.
- Hüdeybiyyə sülhündən sonra, Peyğəmbər (s) İran, Roma, Həbəşistan kimi böyük dövlətlərin başçılarına və həmçinin digər krallıqların rəhbərlərinə çoxsaylı məktublar göndərdi və onları İslamı qəbul etməyə dəvət etdi. Bu addım açıq şəkildə göstərir ki, Hüdeybiyyə sülhü müsəlmanlara böyük bir özünəinam bəxş etmişdi. Belə ki, onlar yalnız Ərəbistan yarımadasında deyil, o dövrün uzaq diyarlarına doğru irəliləyişə də qədəm qoydular.[23]
Daha çox mütaliə üçün bax:
Hüdeybiyyə sülhü, Seyid Sədrəddin Bəlaği, Tehran, Hüseyniyyeye İrşad nəşriyyatı, 1369 hicri şəmsi ili.
Mənbələr:
- ↑ Seyidi, Seyid Məhəmməd, “Hüdeybiyyə”, Böyük İslam Ensiklopediyası, Böyük İslam Ensiklopediyası Mərkəzi, cild 20, ön sözün altında.
- ↑ Bəhmən Zeynəli, Seyid Məhəmməd Sadiq Hüseyni Kəcani, Əli Etisami, “Moqayeseye təhliliye nəhveye enekase solhe hodeybiyye dər Qurani Kərim və mənabee tarixi (Məğazi Vaqidi, Sireye ibn Hişam, Təbəqate ibn Səd və Tarixe Təbəri)” Quran, Mədəniyyət və Sivilizasiya jurnalı, ikinci il, 1401-ci hicri-şəmsi ilin yayı, nömrə 4.
- ↑ Müntəzəri Müqəddəm, Hamid, “Solh və cəng dər sireye peyambəre əzəm(s)”, Mərifət jurnalı, 23-cü il, aprel 1393 -cü hicri-şəmsi ilinin fərvərdin ayının 23 -ü, Nömrə 196, “Tarix bölməsi”.
- ↑ Mütəhhəri, Mürtəza, Quranla tanışlıq, Tehran, Sədra, 1389 h.ş., cild 6, səh.251.
- ↑ Mütəhhəri, Mürtəza, Quranla tanışlıq, Tehran, Sədra, 1389 h.ş., cild 6, səh.251.
- ↑ Ədak, Sabir, “Hüdeybiyyə”, İslam Dünyası Ensiklopediyası, İslam Ensiklopediyası müəssisəsi, cild 12, ön sözün altında.
- ↑ Müntəzəri, Hüseynəli, Məbaniye fiqhiye hokuməte Eslami (Dirasatu fi viləyətil fəqih və fiqhi əd-dolətil İsləmiyyəh), tərcümə və şərh edən Mahmud Sələvati, Tehran, Sərayi nəşrləri, 1379 h.ş., cild 5, səh.292.
- ↑ Ədak, Sabir, “Hüdeybiyyə”, İslam Dünyası Ensiklopediyası, İslam Ensiklopediyası müəssisəsi, cild 12, ön sözün altında.
- ↑ Görke, Andreas, “Revayəte tarixiye hodeybiyye, pəjuheşi dər bareye qozareşe Orve bin Zübeyr”, Seyid Əli Ağayinin fars dilinə tərcüməsi, Tarix araşdırmaları jurnalı, 1385 h.ş. ilin qışı və 1386 h.ş. ilin baharı, nömrə 8 və 9.
- ↑ Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan təfsiri, Məhəmməd Baqir Musəvinin fars dilinə tərcüməsi, Qum, Qum elmi hövzəsinin müəllimlər icması. İslam Nəşrləri İdarəsi, 1378 h.ş., cild 18, səh.379.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-Kutub əl-İslamiyyə, cild 22, səh.10.
- ↑ Müntəzəri, Hüseynəli, Məbaniye fiqhiye hokuməte Eslami (Dirasatu fi viləyətil fəqih və fiqhi əd-dolətil İsləmiyyəh), tərcümə və şərh edən Mahmud Sələvati, Tehran, Sərayi nəşrləri, 1379 h.ş., cild 5, səh.292, Seyidi, Seyid Məhəmməd, “Hüdeybiyyə”, Böyük İslam Ensiklopediyası, Böyük İslam Ensiklopediyası Mərkəzi, cild 20, ön sözün altında.
- ↑ Hüseyn Fəxxari, Nasir Bərxordar, “Bərrəsi esteratejiye peyambəre əzəm dər solhe hodeybiyye bər əsase təhlile sevat”, İslam mədəniyyəti və sivilizasiyası tarixi jurnalı, 4- cü il, 1392 h.ş. ilinin qışı, nömrə 13, s. 51-78.
- ↑ Kaşani, Molla Fəthullah, “Təfsiru Mənhəci əs-Sadiqin fi ilzəmi əl-Muxalifin”, Tehran, Məhəmməd Həsən Elminin Kitab mağazası, 1336 h.ş., cild 8, səh 360.
- ↑ Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan təfsiri, Məhəmməd Baqir Musəvinin fars dilinə tərcüməsi, Qum, Qum elmi hövzəsinin müəllimlər icması. İslam Nəşrləri İdarəsi, 1378 h.ş., cild 18, səh 380.
- ↑ Möhseni, Şeyx Məhəmməd Asəf, “Ənvare Hedayət” kitabı, Kabil, Risalət nəşriyyatı, 1394 h.ş., cild 3, səh.169.
- ↑ Mütəhhəri, Mürtəza, Quranla tanışlıq, Tehran, Sədra, 1389 h.ş., cild 6, səh.260.
- ↑ Payənde, Əbulqasem, “Nəhcül-Fəsahə”, Elm dünyası nəşriyyatı, səh 52.
- ↑ Seyidi, Seyid Məhəmməd, “Hüdeybiyyə”, Böyük İslam Ensiklopediyası, Böyük İslam Ensiklopediyası Mərkəzi, cild 20, ön sözün altında.
- ↑ Ədak, Sabir, “Hüdeybiyyə”, İslam Dünyası Ensiklopediyası, İslam Ensiklopediyası müəssisəsi, cild 12, ön sözün altında.
- ↑ Sübhani, Şeyx Cəfər, Mənşure Cavid, Qum, İmam Sadiq (ə) müəssisəsi, cild 7, səh.298.
- ↑ Ədak, Sabir, “Hüdeybiyyə”, İslam Dünyası Ensiklopediyası, İslam Ensiklopediyası müəssisəsi, cild 12, ön sözün altında.
- ↑ Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-Kutub əl-İslamiyyə, cild 22, səh.10.