İslami baxışdan cahil şəxslərlə davranış qaydası

Sual: İslam dini və Qurani-Kərim baxımından cahil və nadan şəxslərlə necə rəftar edilməlidir?

Cavab: Qurani-Kərimə görə cahil insanların qarşısında ən yaxşı davranış qaydası mümkün qədər onlardan kənar gəzmək və onların narahatedici rəftarları qarşısında səbirli olmaqdır.

Allah-Taala Qurani-Kərimin Furqan surəsinin 63-cü ayəsində buyurur: "Rəhman (olan Allah)ın (həqiqi) bəndələri yer (üzün)də sakit və təvazökarlıqla yol gedən və nadanlar (xoşagəlməz sözlərlə) onlara xitab edən zaman «salam» (xoş və yumşaq söz) deyən kəslərdir."

Bu ayədə qeyd edilən "salam" onlara etinasız və eyni halda alicənab davranış sərgiləməyin əlaməti hesab edilir, zəifliyin deyil. Yəni cahil insanlar sizə öz davranışları ilə hörmətsizlik etsələr, siz onlara eyni davranışı sərgiləmədən ədəbli şəkildə cavab vermiş olursunuz.

Qurani-Kərimdə digər oxşar ayələrdə möminlərə tövsiyə edilir ki, cahil və nadan insanlarla güzəştlə davransınlar, həmçinin onların ehtimal olunan zərər və ziyanından və pis təsirlərindən amanda qalmaq üçün onlardan kənar gəzsinlər, onlarla mübahisəyə girməsinlər. 

Hədislərdə "cahil" kimə deyilir?

İmam Əli (ə) buyurub: "Cahil o kəsə deyilir ki, özünə qarşı ədəb və mərifəti yoxdur – (öz alicənablığını və kəramətini qorumur), özünü tanımayıb və şəxsinə dəyər verməyib".

Həzrət (ə) başqa bir hədisdə belə buyurub: "Qafil və cahil o şəxsdir ki, öz nəfsi istəklərinə tabe və itaətkardır, Allahına qarşı üsyankar və günahkardır və Allahın əmrlərinə tabe olmur".

Buna görə də həqiqi cahil o kəsdir ki, öz dəyərini və qiymətini bilmir, bir insan kimi onun üzərinə düşən (fərdi və ictimai) məsuliyyət və öhdəliklərdən xəbərsizdir və həmçinin xam xəyallar və uzun arzularla yaşayır, halbuki onları həyata keçirmək üçün özündən heç bir çaba göstərmir.

Səbr və dözümlülük

Allah-Taala Qurani-Kərimin Furqan surəsinin 63-cü ayəsində buyurur: "Rəhman (olan Allah)ın (həqiqi) bəndələri yer (üzün)də sakit və təvazökarlıqla yol gedən və nadanlar (xoşagəlməz sözlərlə) onlara xitab edən zaman «salam» (xoş və yumşaq söz) deyən kəslərdir."

Ayətullah Nasir Məkarim Şirazinin "Nümunə təfsiri" əsərində bu ayənin izahında yazılır:

“Cahillər möminlərə nalayiq sözlər dedikdə və möminlərlə mübahisə etdikdə möminlər onlara eyni sözlərlə qarşılıq vermir və salam deyib keçirlər. Möminlərin bu salamı onların zəifliyinin deyil, alicənablıqlarının və "kəraməti-nəfs"ə sahib olmalarının əlamətidir. Çünki bu salam məhəbbət və dostluğun deyil, cahillərə etinasızlığın göstəricisidir”.

Möminlərin əxlaqi xüsusiyyətlərindən biri də cahil və nadan şəxslərin qarşısında səbirli və dözümlü olmalarıdır. Bu növ davranış fəlsəfəsi budur ki, bəlkə onlar öz cahilliklərindən agah olsunlar, eyiblərini görə bilsinlər və inadkarlıqdan əl çəksinlər. Nəticədə həqiqətləri görə bilsinlər və onların hidayəti üçün yol açılsın.

Qurani-Kərim bu barədə Fussilət surəsnin 34-cü ayəsində buyurur: "Yaxşı iş (gözəl əqidə, əməl və söz) ilə pis iş əsla bir deyil. (Buna görə də sənə yetişən pislikləri) ən gözəl üsulla dəf et. Onda səninlə arasında düşmənçilik olan şəxs birdən (elə dəyişər ki,) sanki yaxın dost və qohumdur."

Cahillərdən üz çevirmək və uzaq gəzmək

Cəhalət və cahilliyin müxtəlif mərhələləri var. Bəzən doğru bir davranış və dostcasına bir rəftar cahil insanın ayılmasına və agahlığına səbəb olar. Bəzən də dostcasına və mülayim bir rəftar cahil insanı agah və islah edə bilmir. Və mümkündür ki, cahil və nadan insanla yaxın və yaxşı münasibətdə olan bir insan özü mənfi təsirlərə məruz qalsın. Belə bir ehtimal olan halda insan cahil və nadan şəxslərdən uzaq durmalıdır. Necə ki, Allah-taala Qurani-Kərimin Əraf surəsinin 199-cu ayəsində buyurur: "Əfv və güzəşt yolunu tut, yaxşı işlər görməyi əmr et və nadanlardan üz döndər (cihad hökmü gəlməyincə döyüşə başlama)."

Dini rəhbərlər və din təbliğatçıları öz yollarında cahil, nadan, savadsız, təəssübkeş, inadcıl, inadkar, qafil, əxlaqsız, səviyyəsiz və düşüncəsiz, sağlam təfəkkür tərzi və dünyagörüşü olmayan insanlarla üzləşirlər, onlardan tənəli, tikanlı sözlər, nalayiq hərəkətlər və söyüşlər eşidirlər və s. bu problemə qələbə çalmağın yolu əlbəttə ki, onlarla üzləşmək, mübahisə etmək deyil, əksinə onları görməzdən gəlmək, səbr, hövsələ göstərmək və dözümlü olmaqdır.

Həmişə iman əhlinin yolu və həyat tərzi bu olub ki, ağılsız və nadan insanların nalayiq rəftar və sözlərinə etinasız yanaşıblar, onları görməzdən gəlib və salam verib keçiblər. Çünki mömin insanlar da cahil və nadanların rəftarlarına onlar kimi qarşılıq versələr, sonda məcbur olacaqlar ki, faydasız və boş sözlər işlətsinlər və onların rəftar və davranışlarını təkrar etsinlər.(5)

Daha çox mütaliə üçün bax:

1). Əllamə Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, "əl-Mizan" təfsiri, c.9, s.36.

2). Əbu Əli Fəzl ibn Həsən Təbərsi, "Məcməul-Bəyan" təfsiri, Fərahani nəşriyyatı, c.9, s.46.

   

Dipnotlar: