“Əl-Kafi” kitabının etibarlılığı

Sual:

“Əl-Kafi” Şiənin ən etibarlı hədis kitabıdırmı?

Cavab:

Məhəmməd ibn Yəqub Kuleyni tərəfindən yazılmış “Üsuli-Kafi” kitabının etibarlı olması əksər şiə alimləri tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu kitab, şiə məzhəbinin dörd əsas hədis məcmuəsi arasında ən mühüm və ən etibarlı kitab hesab olunur.

Şiə alimləri “əl-Kafi” kitabının etibarlılığını üç cəhətdən nəzərdən keçirmişlər: onun səhihliyi, əhəmiyyəti və faydalılığı, başqa şiə hədis mənbələri ilə müqayisədə dəqiqliyi və əhatəliliyi, digər üç kitabdan qabaqcıl və üstün olması.

“Əl-Kafi”-nin müəllifi Məhəmməd ibn Yaqub əl-Kulaini, kiçik-qeybət dövründə şiələrin görkəmli fəqih və hədis alimlərindən biridir. Onun etibarlılığı bir çox şiə alimləri tərəfindən təsdiq edilmişdir. Onlar Kuleynini hədis elmində etibarlı və alim adlandırmışlar.

“Əl-Kafi” kitabının yazılma tarixi dəqiq müəyyən edilməsə də, Kuleyninin bu kitabı 20 il ərzində yazdığı söylənilir. Müəllif kitabı yazma motivini hədislər arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmaq və dini elmlər üzrə hərtərəfli bir mənbə təqdim etmək istəyi ilə izah etmişdir.

Kitabın quruluşu hədislərin mövzularına əsaslanır və üç bölmədən ibarətdir:

1. Üsul (Əsaslar) – Əqidə ilə bağlı hədislər.
2. Füru (Şəriət hökmləri) – Fiqhi məsələlər.
3. Rövzə – Müxtəlif mövzular.

“Üsuli-Kafi” kitabının üstünlüklərinə aşağıdakılar daxildir:

·        İmamların (ə) dövrünə yaxın zamanda yazılması.

·        Mövzuların əhatəli şəkildə tərtib olunması.

·        Hədislərin uyğun şəkildə sıralanması.

·        Sənəd və mətndə daha dəqiq və güvənli yanaşma.

·        Sənədlərin tam şəkildə qeyd olunması.

Lakin kitab bir sıra tənqidlərə də məruz qalmışdır:

“Kafi” kitabında zəif hədislərin mövcud olması, ifratçılıqda ittiham olunan və zəif şəxslərdən hədislərin gətirilməsi, eləcə də hədislərin izahsız və şərhsiz təqdim edilməsi kimi tənqidlər yönəldilmişdir. Bununla belə, bəzi tədqiqatçılar bu tənqidlərə cavab vermiş və Kafi kitabındakı zəif hədislərin sayını tənqidçilərin iddia etdiyindən daha az hesab etmişlər.

“Əl-Kafi” kitabının mövqe və əhəmiyyəti

“Üsuli-Kafi” kitabı Məhəmməd ibn Yəqub Kuleyninin yazdığı, şiə məzhəbində ən mötəbər hədis mənbələrindən biri və “Kutub-Ərbəə” arasında ən mühüm kitab sayılır.

Şiə alimləri arasında kitabın yüksək mövqeyi belə təsdiqlənmişdir:

Şeyx Müfid, görkəmli şiə alimi, “əl-Kafi” kitabını şiə məzhəbinin ən üstün və faydalı kitablarından biri adlandırmışdır.

Şəhid Əvvəl, Şəhid Sani və Mühəqqiq Kərəki, tanınmış Şiə alimləri, kitabın misilsiz olduğunu və oxşar bir əsərin yazılmadığını bildirmişlər.

Feyz Kaşani, Səfəvilər dövrünün məşhur alimi, kitabı “Kutub-Ərbəə” arasında ən etibarlı, tam və əhatəli əsər kimi qiymətləndirmişdir.

Əllamə Məclisi, Şiə məzhəbinin böyük alimi, “əl-Kafi”-ni şiə dünyasının ən dəqiq, əhatəli və dəyərli əsərlərindən biri kimi göstərmişdir.

Ağabozorg Tehrani, tanınmış şiə kitabşünası, bu əsəri öz sahəsində müqayisəsiz adlandırmışdır.

Alimlərin fikirlərinə əsasən, kitabın üstünlükləri üç əsas aspektdə cəmlənmişdir:

1. Qüsursuzluq və faydalılıq – Kitabın əhəmiyyəti və istifadəyə yararlılığı vurğulanmışdır.
2. Dəqiqlik və ümumilik – Kitabın digər hədis mənbələrindən daha dəqiq və əhatəli olduğu bildirilmişdir.
3. Üstün olması – “əl-Kafi”, digər Kutub-Ərbəə üzərindəki üstünlüyü ilə fərqlənmişdir.

Bu mövqeyi ilə “əl-Kafi” şiə hədis elminin zirvəsində dayanır və bir çox alim tərəfindən bənzərsiz bir əsər kimi qəbul edilir.

Müəllifin etibarlılığı

Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Yəqub ibn İshaq Kuleyni Razi, kişik-qebət dövründə yaşamış və “Kutub-ərbəə” müəlliflərindən biri olan görkəmli şiə fəqihi və muhəddisidir. [9] O, hədis sahəsində yüksək mövqeyinə görə “Şeyxul-muhəddisin”, “Rəisul-muhəddisin” və “Siqətul-islam” titulları ilə anılmışdır. [10] Kuleyni, hicri III əsrin ortalarında Rey şəhərinin Kuleyn adlı kəndində elmə bağlı bir ailədə dünyaya gəlmişdir. [11] O, hədis təhsilini Rey, Qum, Bağdad və Kufə kimi şəhərlərdə, Əhməd ibn İdris Qumi və Əli ibn İbrahim Qumi kimi alimlərdən almışdır. [12] Kuleyni, ömrünün son iki ilində Bağdadda “Üsul-Kafi” kitabını tədris etmişdir. [13] O, 329-cu hicri ilinin Şəban ayında, böyük-qeybət dövrünün başlanğıcı ilə eyni zamanda, Bağdadda vəfat etmişdir. [14]

Şiə və sünni alimləri Kuleyninin elmi məqamını yüksək qiymətləndirmişlər. Nəcaşi, şiə rical alimi, onu şiə alimlərinin lideri və hədis elmində ən etibarlı şəxs kimi təsvir etmişdir. [15] Şeyx Tusi, Kuleynini hədis elmində güclü və etibarlı alim adlandırmışdır. [16] Hüseyn ibn Əbdüssaməd Harisi (Şeyx Bəhainin atası), onu öz dövrünün ən böyük alimi, hədis nəql etməkdə ən etibarlı, hədis elmini ən yaxşı bilən və hədislərin tənqidində ən bacarıqlı şəxs kimi tanıtmışdır. [17]

Sünni alimlər arasında Məcdəddin ibn Əsir, hicri VI və VII əsrlərin muhəddisi, Kuleynini böyük və məşhur bir şiə alimi, hicri III əsrdə şiə məzhəbinin yenidən dirçəlişinin lideri adlandırmışdır. [18] Şəmsəddin Zəhəbi, hicri VIII və IX əsrlərin muhəddis və rical alimi, Kuleynini şiələrin şeyxi, imamiyyə alimi və məşhur əsərlərin müəllifi kimi tanıtmışdır. [19]

Xüsusiyyətlər

“Əl-Kafi” kitabının yazılma tarixi dəqiq məlum olmasa da, Nəcaşi bu əsərin iyirmi il ərzində yazıldığını qeyd etmişdir. [20][21] Kuleyni kitabın yazılma səbəbi kimi dostlarından birinin xahişini göstərmişdir. Həmin dost, din elmlərini öyrənmək istəyənlərin həqiqətləri anlamaqda və hədislər arasındakı ziddiyyətləri həll etməkdə çətinlik çəkməməsi üçün düzgün hədisləri ehtiva edən və dini elmləri tam əhatə edən bir kitabın yazılmasını istəmişdir. [22]

“Əl-Kafi” kitabı kiçik-qeybət dövründə yazıldığı üçün bəzi şiə alimləri onun İmam Zaman (ə) tərəfindən təsdiqləndiyini iddia etmişlər. Beləliklə, onların fikrincə, kitabdakı bütün hədislər səhihdir. [23] Lakin bəzi tədqiqatçılar bu iddianı irəli sürən dəlilləri tənqid etmiş və rədd etmişlər. [24]

Kitabın quruluşu

Kitabın quruluşu hədislərin mövzularına əsaslanaraq üç bölmədən ibarətdir:

1.     “Üsul-Kafi”:

Etiqad və əxlaq mövzularını əhatə edir. “8 kitab”, “499 bab” və “3786 hədis”-dən ibarətdir. Səkkizcildlik çapda iki cilddə təqdim olunmuşdur. [25][26]

2.     “Füru-Kafi”:

Fiqhi mövzuları əhatə edir. “26 kitab”, “1744 bab” və “10,800 hədis”-dən ibarətdir. Səkkizcildlik çapda beş cilddə çap edilmişdir. [27]

3.     “Rövzə-Kafi”

Xütbələr, məktublar, imamların nəsihətləri, hekayələr və tarixi mövzular kimi müxtəlif mövzuları əhatə edir. “597 hədis”-dən ibarətdir. [28]

Bir çox tədqiqatçı kitabdakı hədislərin ümumi sayını 16,199 olaraq qəbul etmişdir. [29] Əlavə olaraq, Kuleyninin kitabına “Kafi” adını vermədiyi, çünki bu adın kitabın müqəddiməsində qeyd olunmadığı bildirilmişdir. Alimlərə görə, bu ad Kuleyninin kitab üçün gətirdiyi xüsusiyyətlərdən irəli gəlmişdir. [30]

Üstün cəhətləri

Tədqiqatçılar “Kafi” kitabının digər hədis kitablarından üstünlüklərini sadalamışlar:

1.     Kafi kitabının yazıldığı dövrün əhəmiyyəti: Kafi kitabı, kiçik-qeybət  dövründə yazılmışdır və yazılma dövrü İmamların (ə) dövrünə çox yaxın olmuşdur.

2.     Kafi kitabının genişliyi: Kafi kitabı, digər “Kütüb-ərbəə” kitablarından fərqli olaraq, etiqad, əxlaq və fiqh mövzuları əhatə edən yeganə kitabdır.

3.     Hədislərin sayı: Kafi kitabı, əvvəlki şiə hədis məcmuələrindən və “Sihah-Sittə” (altı böyük sünni hədis kitabı) kitablarından daha çox hədisə sahibdir.

4.     Hədislərin düzgün sıralanması: Kafi kitabı, hədislərin sıralanmasında şiə hədis tarixində misli görünməmiş bir üsuldan istifadə etmişdir. Burada, hər bir bölümün hədisləri başlıqlarına uyğun olaraq, qısa və aydın şəkildə təqdim olunmuşdur.

5.     Dəqiqlik və düzgünlük: Kafi kitabının yazılma müddəti digər “Kütüb-ərbəə” kitablardan daha uzun olduğu üçün daha sağlam və dəqiq hədislərə sahibdir.

6.     Üç vasitəli  hədislər: yəni Kafi kitabı, yalnız üç vasitə ilə İmamdan (ə) alınan hədislərə yer verir. Kafi kitabı “Kütüb-ərbəə” arasında yeganə kitabdır ki, müəllifin dövrü İmamların (ə) dövrünə yaxın olduğu üçün burada yalnız üç vasitə ilə hədislər nəql olunur.

7.     Hədislərin tam sənədləri: Kafi kitabında sənədlər tam şəkildə qeyd olunmuşdur. Bu, digər “Kütüb-ərbəə” kitablarından fərqlidir, çünki bu kitablarda sənədlər çıxarılır və kitabın başqa hissələrində axtarılmalıdır.

1. Hədislərin mətnini olduğu kimi qeyd etmək və ona məna və şərh verməkdən çəkinmək.
2. Kitabın müəllifinin izahlarının hədislərin mətni ilə qarışmaması. [32]

Seyyid Bəhrululum:

“İbn Əsir və digər alimlərin dediklərinə görə, Kuleyni, üçüncü əsrdə İmamiyyə məzhəbinin yenidən bərpasını həyata keçirmişdir, bu doğru bir fikirdir ki, Allah onların dilindən bu sözü söylətmişdir. Hər kəs Kuleyninin yazdığı “Kafi” kitabına nəzər salarsa, bu sözün doğruluğu onun üçün aşkar olar. Çünki “Kafi”  hədislərin nəqlində gözəl nizam və dəqiqliyə, hədislərin düzgünlüyünə, üsuliddin və furuiddin ilə bağlı hədislərin toplanmasına, həmçinin pak İmamlardan (ə) nəql olunan hədislərin çoxluğuna görə böyük fayda verən, bənzərsiz və bütün hədis kitablarından üstün olan bir kitabdır.”

Tənqidlər

“Əl-Kafi” kitabına bəzi tənqidlər irəli sürülmüşdür. Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:

1.     “Kafi”də yalnız müəllifin kəlamı və fiqhi görüşləri ilə uyğun olan hədislər əks olunmuş, ziddiyyətli və müxalif hədislər ki, bu fiqh aliminin işi üçün zəruri hesab olunur daxil edilməmişdir.

2.     Kitabda zəif və ya ifratçılıqda ittiham olunan ravilərdən hədislər mövcuddur; bəzi mənbələrdə zəif ravilərin sayının 41-ə qədər olduğu qeyd edilmişdir.

3.     “Əl-Kafi”-də zəif hədislər, hissə zidd və ya şiə prinsiplərinə qarşı olan bəzi məzmunlar yer almışdır; məsələn, “Üfəyr” hədisi və ya imamlar (ə) barədə həddindən artıq ifrat məzmunlar ehtiva edən hədislər.

4.     “Furu-Kafi”-də bir çox fiqhi hökmlər daxil edilməmiş və fiqh bablarının hamısı tamamilə izah olunmamışdır.

5.     “Kafi”-dəki hədislər hər hansı bir şərh və izah olmadan təqdim edilmişdir. [33]

Bu tənqidlər əsasında, bəzi tədqiqatçılar Kafi kitabındakı səhih hədislərin sayını 5000 hədis olaraq qiymətləndirmişlər. [34]

Bu sayda səhih hədislər bəzi başqa tədqiqatçılar tərəfindən tənqid edilmişdir. Onlar “Kafi”yə qarşı irəli sürülən bəzi tənqidlərə cavab verərək, tənqidçilərin hədislərin seçimi üçün tətbiq etdiyi meyarlarda qeyri-sabitlik olduğunu vurğulamışlar. Həmin tənqidçilər “Kafi”-də zəif hədislərin mövcud olduğunu qəbul edir, lakin onların sayını çox az olduğunu bildirirlər. [35]

Mənbələr

1.     Məhəmməd bin Məhəmməd, Təshih əl-Etiqadat əl-Imamiyyə, tədqiqatçı Hüseyn Dərgahı, Qum, Camiətul-Mustafa Beynəlxalq Tərcümə və Nəşr Mərkəzi, 1413 Qəməri, səh. 70.

2.     Məclisi, Məhəmməd-Baqir bin Məhəmməd-Təqi, Bihar əl-Ənvar əl-Cami’ə lid-Durru-Əxbarul-Əimmə əl-Ət’har, Beyrut, Dar əl-əzva, 1403 Qəməri, cild 106, səh. 190.

3.     Məclisi, Bihar əl-Ənvar, cild 105, səh. 141.

4.     Məclisi, Bihar əl-Ənvar, cild 105, səh. 141.

5.     Feyz Kaşani, Məhəmməd bin Şah Mürtəza, əl-Vafi, tədqiqatçılar: Ziyaəddin Əllamə və Kamal Fəqih İmani, İsfahan, Məktəbəh əl-İmam Əmir əl-Möminin Əli (ə), 1406 Qəməri, cild 1, səh. 5.

6.     Məclisi, Məhəmməd-Baqir, Mərat əl-uqul fi Şərh Əxbar Al ər-Rəsul, Tehran, Darəl-kutub əl-İslamiyyə, 1363 Şəmsi, cild 1, səh. 3.

7.     Ağabozorg Tehrani, Məhəmməd-Məhəmməd bin Əli, Əz-zəriəh ilə-təsanif əş-şiə, Beyrut, Dar əl-əzva, 1403 Qəməri, cild 17, səh. 245.

8.     Nəsiri, Əli, Şiə və əhli-Sünnə hədislərinin məcmuəsi ilə tanışlıq, Qum, Camiətul-Mustafa Beynəlxalq Tərcümə və Nəşr Mərkəzi, 1398 Şəmsi, səh. 49.

9.     Hüccət, Hadi, Şiə hədislərinin məcmuəsi, Tehran, Nəşrət Səmt və Universiteti Quran və Hədis, 1398 Şəmsi, səh. 24.

10. Mürtəza Mütəhəri, Xidmətlərin qarşılıqlı təsiri: İslam və İran, Tehran, Sədr nəşriyyatı, 1382, s. 471.

11. Şeyx Abbas Qumi, Səfinət əl-Bihar və Mədinə əl-Hikəm və əl-Asar, Usvə Nəşriyyatı, 1414, c. 2, s. 495.

12. Əbdürrəsul Ğəffar, əl-Kuleyni və əl-Kafi, Qum, İslam Nəşri Mərkəzi, 1416, s. 159–182.

13. Əbdürrəsul Ğəffar, əl-Kuleyni və əl-Kafi, s. 264–267.

14. Məhəmməd Əli Təbrizi, Riyhanət əl-ədəb fi təracim əl-mə’rufin bil-künə əv əl-ləqəb, Tehran, Xəyam, 1369, c. 8, s. 80.

15. Əhməd ibn Əli Nəcaşi, Rical ən-Nəcaşi, Qum, İslam Nəşri Mərkəzi, 1416, s. 377.

16. Məhəmməd ibn Həsən Tusi, Rical ət-Tusi, təd. Cavad Qəyumi, Qum, İslam Nəşri Mərkəzi, 1415, s. 429.

17. Hüseyn ibn Əbdüssəməd Harisi Amili, Vusul əl-əxyar ila üsul əl-əxbar, təd. Əbdüllətif Hüseyni Kuhküməri, Qum, Məcmə’ əz-Zəxair əl-İslamiyyə, s. 85.

18. Məcdəddin ibn Əsir, Cami əl-Üsul fi Əhadis ər-Rəsul, təd. Əbdülqadir ər-Nəruvt, Beyrut, Məktəbət əl-Hilvani, Mətbəət əl-Məllah və Məktəbət Dar əl-Bəyan, 1392, c. 11, s. 319.

19. Zəhəbi, Məhəmməd ibn Əhməd, Siyər ə’lam ən-nübəla, Beyrut, Risalə Nəşriyyatı, 1413, c. 15, s. 280.

20. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 31.

21. Əhməd ibn Əli Nəcaşi, Rical ən-Nəcaşi, s. 337.

22. Məhəmməd ibn Yaqub Kuleyni, əl-Kafi, təd. Məhəmmədhüseyn Dərayəti, Qum, Dar əl-hədis Elmi-Mədəni Mərkəzi, 1387, c. 1, s. 16.

23. Əbdürrəsul Ğəffar, əl-Kuleyni və əl-Kafi, s. 395.

24. Əli Nəsiri, Şiə və əhli-Sünnə hədislərinin məcmuəsi ilə tanışlıq, s. 57–58.

25. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 34; həmçinin: Əli Nəsiri, Hədisşünaslıq, Qum, Sənabil Nəşriyyatı, 1383, c. 1, s. 209.

26. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 34.

27. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 35; həmçinin: Əli Nəsiri, Hədisşünaslıq, c. 1, s. 209.

28. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 36.

29. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 33.

30. Əli Nəsiri, Hədisşünaslıq, c. 1, s. 209.

31. Hüseyn ibn Məhəmmədtəqi Mühəddis Nuri, Müstədrək əl-vəsail və müstənbət əl-məsail, Qum, Al əl-Beyt İrsi Dirçəliş Mərkəzi, 1415, c. 3, s. 507.

32. Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 57–58; həmçinin: Əli Nəsiri, Şiə və əhli-Sünnə hədislərinin məcmuəsi ilə tanışlıq, s. 49–53.

33. Əli Nəsiri, Hədisşünaslıq, c. 1, s. 213.

34. Ağabozorg Təhrani, Əz-zəriəh ilə-təsanif əş-şiə, c. 17, s. 245.

35. Əli Nəsiri, Şiə və əhli-Sünnə hədislərinin məcmuəsi ilə tanışlıq, s. 59–63; Hadi Hüccət, Şiə hədis məcmuələri, s. 63–65.