Dinin əsasları

Sual:

Dinin əsasları hansılardır?

Cavab:

İslam dininin əsasları tövhid, nübuvvət və məad göstərilmişdir. Bu üç əsas dinin təməli və bünövrəsidir. Şiə alimləri bu üç əsasın üzərinə ədalət və imamət prinsiplərini də əlavə etmişlər. Buna görə də, şiə məzhəbinə görə dinin əsasları beş əsasdan ibarətdir. Dinin əsaslarını tanımamaq və onlara inanmamaq insanı İslamdan uzaqlaşdırır.

“Dinin əsasları” ifadəsi nə Quranda, nə də hədislərdə keçmir və bu termin bəzi ilahiyyatçılar tərəfindən ortaya qoyulub. “Dinin əsasları” ifadəsinin nə vaxt məşhurlaşdığı və kim tərəfindən ortaya qoyulduğu bəlli deyil.

Bu termini işlədənlər, bu əqidələri “din əsasları” adlandırmışlar, çünki onların fikrincə, hədis, fiqh, təfsir kimi dini elmlər onlara əsaslanır.

Dinin əsasları temininin yaranma tarixi

“Dinin əsasları” termini çox məşhurdur və İslamın dini düşüncə tarixində mühüm rol oynamışdır, lakin Quranda və şiə və sünni hədislərində dini biliklərin “üsul” və “füru”ya bölünməsi kimi bir şey yoxdur. Bu onu göstərir ki, bu iki termin bəzi ilahiyyatçılar (kəlam alimləri) tərəfindən işlənib.

İbn Teymiyyə (h. 728-ci il) kimi bəzi müsəlman alimləri əsasən kəlamı, əqli və fəlsəfi elmləri din və təqvaya müxalif hesab edən və bu mövzuda çox ifrat fikirə sahib olanlar, belə bir terminin ortaya atılmasını Peyğəmbərin (s) təlimlərinə zidd hesab edirlər, çünki Qurani-Kərimin və hədisə aid  bir termin deyil.  Hər bir halda “dinin əsasları” termininin nə vaxt məşhurlaşdığı və kim tərəfindən işləndiyi bəlli deyil.

İbn Nədim “Üsul əd-din” adlı risaləni Əbu Musa Mərdar adlı şəxsə aid etmişdir ki, bu da göstərir ki, bu termin hicri III əsrin əvvəllərində artıq tanınmış və qəbul edilmiş bir termin olmuşdur.

Əhəmiyyəti

İslam dininin etiqad əsasları, tövhid, nübüvvət və məad inanclarıdır. Bu üç əsas İslam dininin təməli hesab olunur, belə ki, bu dindəki bütün ifadələr öz mənalarını bu üç əsasdan birinə və ya hər üçünə borcludur. Buna görə də İslamı qəbul edənlərin hamısı bu inancların təfərrüatları və təfsiri haqqında bəzən ziddiyyətli fikirlərə malik olsalar da, hamısı bu əsaslara inanırlar.

İmamiyyə kəlam alimləri arasında dinin əsaslarının sayı və hansı mövzuları əhatə etdiyi barədə fikir ayrılığı mövcuddur. Məşhur görüşə görə, dinin əsasları üç əsas mövzudan ibarətdir: tövhid, nübüvvət və məad. Bununla belə, ədalət və imamət də məzhəbin əsasları olaraq bu üç əsas əsaslara əlavə edilməlidir. Dinin əsaslarını tanımamaq və onlara inanmamaq insanı İslam dinindən çıxarır, məzhəbin əsaslarını tanımamaq isə şəxsi şiəlikdən xaric edir.

Bir çox İslam alimləri hesab edirlər ki, dinin əsaslarında təqlid icazəli deyil və dinin əsaslarında inam, dəlilə əsaslanmalıdır. Bu mövzu barədə icma iddiası da irəli sürülmüşdür. Digər bir qrup, o cümlədən Əbu Hənifə, Süfyan Suri, Əvzai, Malik, Şafei, Əhməd ibn Hənbəl və hədis alimləri inanırlar ki, əqidə əsasları üzərində düşünmək vacib və onları tərk etmək günah sayılsa da, təqlid nəticəsində yaranan iman qəbul edilir.

Bir çox din alimlərinin fikrincə, dinin əsaslarına inanmadan müsəlman olmaq mümkün deyil və onlardan hər hansı birini inkar etmək küfrdür və cəzaya layiqdir.

Bu termini işlədənlər bu əqidələri dinin əsasları adlandırmışlar, çünki onların fikrincə hədis, fiqh və təfsir kimi dini elmlər bunlara əsaslanır. Deyiblər ki, din köklü ağac kimidir, dinin əsasları isə dinin kökləridir ki, ağacın həyatı onun varlığından asılıdır.

Dinin əsaslarının nümunələri

Tövhid

Tövhid, bir çox nəzəri və praktiki cəhətləri özündə cəmləşdirən İslam dininin etiqadi əsasıdır.

Tövhid anlayışına görə, Allah təkdir, bütün kamillik sifətlərinə malikdir, təkdir, dəyişmədən uzaqdır, kainatın yeganə yaradıcısıdır və şəriki yoxdur; kainat Onun iradəsi ilə idarə olunur və Onun elmi və qüdrəti bütün kainatı əhatə edir; bütün məxluqlar Ona ibadət etməlidirlər və bu ibadət heç bir vasitəçiyə ehtiyac duymur.

Qurana əsasən, tövhid inancı insan fitrətində kök salmışdır və tövhiddən kənar hər hansı inanc və davranış psixoloji, ekoloji, coğrafi və ya tarixi amillərin təsiri ilə yaranan bir sapmadır. Peyğəmbərlər tövhid çağırışçıları olmuş və onların əsas məqsədi şirkdən və şirk davranışlarından uzaqlaşdırmaq olmuşdur.

Nübüvvət

Nübüvvətə inam, həzrət Məhəmmədin (s) Allahın elçisi və peyğəmbəri olduğunu qəbul etməkdir. O, əvvəlki peyğəmbərlərin zəncirini tamamlayan və Allah tərəfindən seçilən sonuncu peyğəmbərdir. Quran Allahın kəlamlarından ibarət olan və həzrət Məhəmmədə (s) vəhy edilmiş sözlər toplusudur.

Məad

Məad “geri dönüş” deməkdir. Kəlam alimləri və filosofların baxışlarında, məad ölümdən sonrakı həyata işarə edir və insanın yenidən dirilməsini bildirir. Məad, insanların əməllərinin hesaba çəkiləcəyi gündür. Yaxşı əməl sahibləri mükafatlandırılacaq, pis əməl sahibləri isə əməllərinin əzabını çəkəcəklər. Əzəldən bu məsələ dinlərin, kəlam alimlərinin və filosofların diqqətində olmuşdur. Dinlərə inananlar, həyatın ölüm sonrası davam etdiyinə inanır və bunu dini inancların əsas məsələlərindən biri hesab edirlər.

Ədalət

Ədalət, Allahın feili sifətlərindən biridir. Lakin əhəmiyyəti, şiə və mötəzilə alimləri ilə əşərilər arasında bu mövzuda yaranan fikr ayrılığıdan dolayı ön plana çıxmışdır. Bu fikr ayrılığı nəticəsində mötəzilə və şiələr “ədliyyə” adı ilə tandılar və tədricən ədalətlə yanaşı imamət prinsipi də şiə dininin xüsusiyyətlərindən birinə çevrildi.

Allahın bir çox sifətləri, əslində, ədalət anlayışına əsaslanır. Ədalətin inanc, əxlaq və sosial sahələri əhatə edən geniş mənası onun İslamın əsas prinsiplərindən biri kimi tanınmasını təmin etmişdir.

İmamət

İmamət ilahi bir vəzifədir və peyğəmbərlərin bütün vəzifələri - vəhy almaq və ona bənzər şeylər istisna olmaqla - imamlar üçün müəyyən edilmişdir.

Deməli, nübüvvətin şərti olan məsumluq İmamda da mövcuddur. Bu fərq, imaməti dinin əsaslarından biri hesab etməyimizə əsas verir. İmamət, şiə kəlamında ən mərkəzi mövqeyə malikdir. “Nəss” və “ismət” anlayışına inam və imamların dini rəhbərlikdəki mənəvi mövqeyi bu əhəmiyyəti aydın şəkildə göstərir.