Qəza və qədər

Sual: Qəza-qədər nədir?

Cavab: İlahi qəza-qədər İslam ilahiyyatında hadisələrin baş vermə tərzinə və dünyanın işlərinin tənzimlənməsinə işarə edən əsas anlayışlardan biridir. Qəza, maddi şərtlər və müqəddimələr hazır olduqdan sonra bir hadisənin baş verməsi və son nəticəyə çatmasıdır.                                                                  Başqa sözlə ilahi qəza, tədrici və səbəb-nəticə qanununun mütləq nəticəsidir ki, bu da bir hadisənin baş verməsinə səbəb olur. Qədər və ya ilahi təqdir, Allahın hər bir varlığın ölçü, hüdud və xüsusiyyətlərini müəyyən etməsidir. Bu xüsusiyyətlər müxtəlif amillərin təsiri altında tədricən reallaşır.

İslam təlimlərində qəza-qədər iki növdür: elmi və eyni qəza-qədər.

Elmi qəza-qədər: Bu növ qəza-qədər, Allahın hadisələrin baş vermə vaxtı, yeri və necə baş verməsi haqqında elmi ilə bağlıdır. Bu nəzərə görə, Allah hər hadisənin necə və hansı şəraitdə baş verəcəyini bilir. Bu ilahi elm insanın seçimi ilə zidd deyil, çünki Allah insanın ixtiyari seçimlərindən agahdır və insanın öz iradə və azadlığından istifadə edərək hansı yolu seçəcəyini bilir.

Eyni qəza-qədər: Bu qəza-qədər, işlərin əyani olaraqa reallaşmasıdır. Bu halda, Allah hər bir varlıq və hadisə üçün ölçü, xüsusiyyətlər və məhdudiyyətlər müəyyən etmişdir. Eyni qəza-qədərə misal olaraq insanın xarici görünüşü, cinsiyyəti, dəri rəngi, hətta onun yer üzündəki ömrü əvvəlcədən müqəddər olunub. İnsanların hərəkət və davranışları da eyni qəza-qədər çərçivəsində baş verir. Bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, insan öz həyat yolunu seçməkdə azad və ixtiyar sahibidir.

İslam dünyagörüşündə, qəza-qədər insanın seçimi və iradəsi ilə zidd deyil. Hətta Allah bütün işlərin ölçü və sərhədlərini müəyyənləşdirsə də, sonu seçim yenə də insanındır. Buna görə də, insan öz qərarlarının və hərəkətlərinin nəticələrinə görə məsuliyyət daşıyır.

Qəzanın mənası

“Qəza” kəlməsi lüğətdə “qərar vermək” deməkdir. Bu hərəkət və ya söz mənasında ola bilər və Allaha yaxud başqalarına aid edilə bilər. Qəza kəlməsi “yerinə yetirmək” və “qəzavət etmək” mənasında da işlənir. “Qazi” iki tərəf arasında hökm verib, onların işlərində qərar verdiyinə görə “qazi” adlanır. Qəza Quran terminində üç mənada işlənib:

• Qəza-yaradılış, yaratma və işin sonu mənasında. “وَ قَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ ”,

“Beləliklə onları iki gündə yeddi göy etdi”. (Əl-Fussilət: 12)

• Hökmü zəruri və vacib etmək mənasında. “وَ قَضی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ”, “Və Rəbbin Ondan başqasına ibadət etməmənizi... qəti hökm etdi”. (Əl-İsra: 23)

• Elan etmək və xəbər vermək mənasında. “وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ”, “Biz İsrail övladlarına (Tövrat) kitablarında qəti hökm verdik və elan etdik...” (Əl-İsra: 4)

İlahi qəza, kəlam elmi alimlərinin terminində, cəbr və ixtiyar bəhsində, bütün müqəddimələr, səbəblər və şərtlər hazır olduqdan sonra bir hadisənin son mərhələyə çatması və qətiləşməsi deməkdir. İlahi qəzadan məqsəd, bir hadisənin bütün müqəddimələri, səbəbləri və şərtləri hazır olduqdan sonra onu son mərhələyə catdırmaq və qətiləşdirməkdir.

Qədərin mənası

Qədər və ya ilahi təqdirdən məqsəd, Allahın hər bir hadisə üçün xüsusi ölçü, keyfiyyət, zaman və məkan təyin etməsidir. Qədər mərhələsi qəzadan əvvəl gəlir. Qədər mərhələsi ölçmə və işin səbəblərini və şəraitini hazırlama mərhələsidir, qəza mərhələsi isə işin sona çatması və tamamlanması deməkdir.

Elmi və eyni qəza-qədər

Qəza-qədər iki qismə bölünür: elmi və eyni qəza-qədər

Elmi qəza-qədər

Elmi qədər, Allahın hər bir hadisənin baş verəcəyi vaxtı, yeri və şəraiti əvvəlcədən bilməsidir. Bu ilahi elm, hər bir hadisənin müqəddimələrinə, baş vermə səbəbinə və qəti olaraq gerçəkləşməsinə agahlıqdır. Bu bilik, elmi qəza-qədərdir. Allahın insanın əməlləri və seçimlərinə olan elmi, onun iradəsi ilə zidd deyil. Allah hər bir insanın öz iradəsi və ixtiyarı ilə hansı yolu seçəcəyini: günaha doğru gedəcəyini ya saleh əməllər yolunu seçəcəyini bilir. Bu ixtiyari əməllərin nəticələri və onların təsirləri də ilahi elmdə mövcuddur. Beləliklə, Allahın insanın seçimlərini və əməllərini əvvəlcədən bilməsi, insanın azadlığı və iradəsi ilə zidd deyil, əksinə, Allahın dünyanın səbəb-nəticə və iradi sistemə tam hakim olduğunu göstərir.

Eyni qəza və qədər

İnsan və digər varlıqlar da daxil olmaqla dünyanın bütün varlıqları müəyyən şərtlərə, məhdudiyyətlərə və xüsusiyyətlərə malikdir. Bu aləmdə heç bir varlıq təmamilə azad deyil, hətta insanın ixtiyari əməlləri də müəyyən şərtlərin və məhdudiyyətlərin təsiri altında gerçəkləşir. Məsələn, insan əl və ya gözlə danışa bilmir, danışmaq üçün isə boğazın, dilin, dişlərin və dodaqların sağlam olması vacibdir. Eyni qəza-qədər, hər bir hadisənin ölçüsünü, sərhədlərini və xüsusiyyətlərini onun reallaşma şərtlərilə birlikdə təyin etməkdir. Bu ilahi təqdir, işlərin zati xüsusiyyətləri və gerçəkləşmə şəraitinə bağlıdır, məsələn: hər bir varlığın yarandığı zaman, məkan və xüsusiyyətlər kimi.