İmam Həsənin (ə) “mitlaq” (çox talaq verən) adlandırılması

Sual:

İmam Həsənin (ə) həyat yoldaşlarına çox talaq verməsi doğrudur?

Cavab:

Bəzi hədis kitablarında İmam Həsənin (ə) “mitlaq” (çox talaq verən) olmasına dair hədislər gəlsə də, bu hədislərin bir çoxu sənəd və məzmun baxımından zəifdirlər. “Mitlaq” dedikdə, yəni bir şəxsin öz həyat yoldaşlarını çox sayda boşaması nəzərdə tutulur. İmam Həsənin (ə) öz həyat yoldaşlarına dəfələrlə talaq verməsi məsələsi ilə bağlı irəli sürülən iddialar, imamət məqamının meyar və xüsusiyyətləri ilə uyğun gəlmədiyi üçün inkar olunur. İmam Əlinin (ə) məsumlar arasında ixtilaflara səbəb ola biləcək kəlamı isə, şiə əqidəsinin əsasları və imam Həsənin (ə) şəxsiyyəti ilə münasib olmadığı üçün qəbul edilmir. Siyasi nöqteyi-nəzərdən də imam Əlinin (ə) öz canişininin əleyhinə, habelə özündən sonrakı ümmətin və cəmiyyətin rəhbərliyinin zəifləməsinə yol açan çıxışlar etməsi, hər şeydən əvvəl ilkin siyasi prinsiplərlə bir araya gəlmir. Bəni Abbasın dövründə bu cür şayənin təbliği, əsasən siyasi rəqiblərin şəxsiyyətinə zərbə vurmaq məqsədi ilə həyata keçirilmişdir,. Ancaq, İmam Həsənlə (ə) bağlı belə bir şayiənin nə zaman meydana çıxdığı və kim tərəfindən ortaya atıldığı məlum deyil.

İmam Həsənin (ə) “mitlaq” adlandırıldığı hədislər

Hədis kitablarında, imam Həsəni (ə) “mitlaq” (mübaliğə siğəsi olan mifal vəznində, yəni çox talaqa verən şəxs) kimi tanıtdıran bəzi hədislər vardır. Bu hədislərdə İmam Həsənin (ə) öz həyat yoldaşlarına verdiyi talaqların sayı arasında böyük fərqlər vardır. Ona görə də, bu hədislər heç də doğruluğu əks etdirmir. Onlardan bəzilərində əlli boşanma faktı kimi  inanılmaz rəqəmlər qeyd olunmuşdur. Bundan da pisi odur ki, imam Əliyə (ə) nisbət verilən kəlamda Həzrət (ə), oğlu İmam Həsənin (ə) “mitlaq” olduğuna görə, insanlara öz qızlarını ona ərə verməməsi xüsusunda xəbərdarlıq edir. Bu hədislər o qədər dəhşətlidir ki, hətta Şeyx Yusif Bəhrani kimi əxbari təmayüllü bəzi hədis alimləri belə onları qəbul etməmişlər.

Feyz Kaşani də bu rəvayətləri nəql etmişdir. “Üsuli-Kafi”də belə nəql olunur: Abdullah ibn Sənan deyir: imam Sadiq (ə) belə buyurdu: İmam Əli (ə) minbərə çıxıb buyurdu: “Həsənə qız (ərə) verməyin, çünki o çox talaq verir”. Həmdan qəbiləsindən olan bir kişi ayağa qalxıb dedi: “Allaha and olsun ki, ona qız verəcəyik”. Çünki o, Allah Rəsulunun (s) balası və Əmirəl-mömininin (ə) oğludur. İstər saxlayar, istər boşayar”.

Bu cür rəvayətlər, həm şiə hədis və tarixi mənbələrində, həm də əhli-sünnə tarix kitablarında qeyd olunmuşdur. Bu məzmunda olan hədislərin qeyd edildiyi ilk şiə hədis kitabı Əhməd bin Əbi Abdullah Bərqinin (vəfat: 274 və ya 282 h.q) yazdığı “əl-Məhasin” kitabıdır. “Əl- Məhasin”dən sonra Məhəmməd ibn Yəqub Küleyninin (vəfat: 329 h.q) yazdığı “əl-Kafi” kitabında bu məzmunda rəvayətlər nəql edilmişdir. “əl-Kafi”dən sonra Noman ibn Məhəmməd Təmimi Quminin (vəfat: 363 h.q) yazdığı “Dəaimul-İslam” kitabında bu məzmunda hədis qeyd edilmişdir. Şeyx Hürr Amuli (vəfat: 1104 h.q) “Vəsailuş-şiə” kitabında “əl-Kafi” və “əl-Məhasin” kitablarının hədislərini nəql etmişdir. Ondan sonra isə, Əllamə Məclisi “Biharul-ənvar” kitabında bu hədisləri nəql etmişdir. O, “əl-Məhasin” və “əl-Kafi” kitablarındakı rəvayətləri nəql etdikdən sonra bu məzmunda olan hədisləri ibn Şəhraşubun “əl-Mənaqib” kitabından da gətirmişdir. Həmçinin, Mühəddis Nuri, Mustədrəkul-vəsail” kitabında, “Dəaimul-İslam” kitabının və İbn Şəhraşubun nəql etdiklərini nəql edir. Hədis kitablarından əlavə, şiələrin qələmə aldıqları bəzi tarixi kitablarda da bu mövzuya işarə olunmuşdur. İbn Şəhraşub (vəfat: 588 h.q) “əl-Mənaqib” kitabında Əbu Talib Məkkinin yazdığı “Quvvətul-qulub” kitabından nəql edir. Bu məsələ, əhli-sünnə hədis kitablarında özünə yer tutmasa da, bir sıra tarixi kitablarında nəql olunmuşdur. O cümlədən: Bəlazəri (vəfat: 279 h.q) “əl-Əşraf” kitabında, Əbu Talib Məkki (vəfat: 386 h.q) “Quvvətul-qulub” və Əbu Hamid Ğəzali (vəfat: 505 h.q)“Əhyaul-ulum” kitabılarında bu məsələyə toxunmuşlar.

Təhlil və tənqid

İmam Həsən Müctəba (ə), elə bir şəxsiyyətdir ki, onun haqqında çoxlu hədislər uydurulmuş və bir sıra hədis və rəvayətlərdə o Həzrətə (ə) rəva görülməyən işlər nisbət verilmişdir. İmam Həsənin (ə) “mitlaq” (çox təlaq verən) olduğu qeyd edilən hədislərin raviləri və sənədləri silsilə baxımından etibarsız sayılmışdır. Bu səbəbdən də onları qəbul etmək olmaz. Bu sitatların qeyri-dəqiqliyini göstərən dəlillərdən bəziləri bunlardır:

1.    İmam Həsən Müctəba (ə) hicrətin ikinci və ya üçüncü ili Ramazan ayının ortalarında dünyaya göz açmış və hicrətin 49-cu ili səfər ayının 28-də vəfat etmişdir. Onun 46-47-dən çox yaşı olmamışdır. Əgər Həzrətin (ə) ilk evliliyi 20 yaşında olduğunu nəzərə alsaq, atasının şəhadətinə qədər, (hicrətin 40-cı ili) yəni 18 və ya 17 il ərzində hədislərdə qeyd olunan sayda nikah və boşanma baş verməli idi. Bu isə, məntiqdən kənardır. Məsələnin izahı bundan ibarətdir ki, Əbu Talib Məkkinin hədisinə əsasən, imam Həsən Müctəba (ə) 250 və ya 300 arvad almışdır ki, bu da atası İmam Əlini (ə) təngə gətirmiş və Həzrət (ə) sonda çıxışlarından birində belə deməyə məcbur qalmışdır: “Həsənə qız veməyin, çünki o çox təlaq verir.“ Bu isə o deməkdir ki, o, hər ay birdən çox arvad alıb və bu cür olduqda isə evliliklərin çox hissəsi təlaqla nəticələnməlidir. Çünki daimi evlilikdə dörd arvaddan artıq xanımla evlənmək İslam şəriətində icazəli deyil.

2.    Hədis kitablarında nəql olunan hədislərin çoxu imam Sadiqdən (ə) nəql edilmişdir. Yəni, bu məsələ imam Həsən Müctəbanın (ə) zamanından bir əsr sonra ortaya çıxmışdır. Çünki imam Sadiqin (ə) vəfatı hicrətin 148-ci ili, imam Həsən Müctəbanın (ə) şəhadəti isə hicrətin 48-ci ilinə təsadüf edir. Odur ki, bu sözlərin Əhli-beytin (ə) qatı düşməni olan Mənsur Dəvaniqi kimi şəxsin tərəfindən söylənilməsi haqda düşünməyə dəyər.

3.    Əgər belə bir hadisə baş versəydi, Həzrətin (ə) sağlığında olan düşmənləri bu məsələdən istifadə edib, ona tənə vurardılar. Habelə, İmamla (ə) olan ixtilaflarında bu məsələyə (ki, əgər həqiqətən də doğru olsaydı, böyük bir nöqsan hesab olunurdu) toxunardılar. Halbuki, o dövrlərdə belə bir hadisənin baş verdiyi nəql olunmamışdır.

4.    Tarix kitablarında Həzrətin (ə) arvad, uşaq və kürəkənlərinin sayı, bu rəqəmlərlə uyğun gəlmir. Uşaqlarının sayı ən çoxu 22, ən azı isə 12 olduğu bildirilir və həyat yoldaşı olaraq 13 ad çəkilmişdir ki, onlardan da yalnız üçünün tərcümeyi-halı haqda məlumat vardır. Həmçinin o əziz İmamın (ə) üçdən artıq kürəkəni tarix kitablarında qeydə alınmamışdır.

5.    Bir çox rəvayətlərdə talaq vermək (boşanmaq) məzəmmət olunmuşdur. Bu rəvayətlər şiə və əhli-sünnə hədis kitablarında təkrar-təkrar nəql edilmişdir.

İmam Həsənin (ə) “mitlaq” boşanma məsələsi ilə bağlı şayələr, imamətin meyar və xüsusiyyətləri ilə zidd olduğu üçün qəbul edilə bilməz. Halbuki, İmam Əlinin (ə) İmam Həsənlə (ə) bağlı ifadə etdiyi sözü, məsumlar (ə) arasında yaranan ixtilafdan xəbər verir və bu da şiə əqidəsinin prinsipləri və imam Həsənin (ə) şəxsiyyəti ilə bir araya gəlmir. Onun üçün də qəbul edilə bilməz. Siyasi nöqteyi-nəzərdən də imam Əlinin (ə) öz canişininin əleyhinə çıxış etməsi və özündən sonra gələn ümmətin və cəmiyyətin rəhbərliyinin zəfiləməsinə səbəb olan çıxışlar etməsi də, hər şeydən əvvəl siyasət prinsiplər  ilə bir araya sığmır. Şiənin bu məsələdə səhih sayılan hədisləri isə, həmin hədislərin birinci ravisinin öz zamanına görə sərgilədiyi mövqeyinə görə təqiyyə hədislərindən hesab olunur. Bəni Abbasın dövründə bu şayənin yayılması siyasi rəqiblərin şəxsiyyətinə zərbə vurmaq məqsədiylə həyata keçirilmişdir. Ancaq bu şayənin nə zaman meydana gəldiyi və kim tərəfindən ortaya atıldığı məlum deyil. Güman etmək olar ki, imam Həsənin (ə) zamanında az bir sayda təlaq vermək adi hal sayılsa da, sonrakı dövrlərdə Bəni Abbas bu məsələni əlində bayraq edərək öz mərkli planını həyata keçirməyə çalışmışdır. Qəribə hekayələr və talaq sayının hədsiz sayda çox nəql olunması faktı isə, dövlət məmurları tərəfindən irəli sürülmüş və ya hekayəçilər (nağıl hazırlayıb camaat üçün danışan şəxslər) tərəfindən hazırlanmışdır.