Allahın sonsuz olması

Sual: Allahın sonsuz olmasının dəlili nədir?

Cavab: Allahın sonsuz olmasını isbat edəcək bir çox dəlillər mövcuddur. Bu dəlillərin bəziləri İmam Əlinin (ə) kəlamlarında, bəziləri isə filosofların sözlərində bəyan olunmuşdur. Beləki, İmam Əli (ə) Allaha işarə etməyin mümkünsüzlüyü önə çəkərək buyurur ki, əgər Allah məhdud olsaydı, sayıla bilərdi, halbuki Allah şəriksiz və yeganədir. Bəzi filosoflar Allahın sonsuz olmasını isbat etmək üçün “mütləq varlıq”, “illətul-iləl” (səbəblərin səbəbi) və “vacibəl-vücud” (vücudu vacib olan varlıq) kimi məfhumların tərif və bəyanına işarə etmiş və bu məfhumları şərh və izah etməklə Allahın sonsuz və hüdudsuz olduğu qənaətinə gəlmişlər. Filosofların qeyd etdiyi başqa bir dəlil də budur ki, məhdudiyyət mahiyyətə xas olan xüsusiyyətlərdəndir. Bir halda ki, ilahi zatın (Allahın) mahiyyəti yoxdur.

İmam Əlinin (ə) Allahın sonsuz olmasını sübut edən kəlamı

Əmirəl-möminin (ə) Nəhcül-Bəlağənin birinci xütbəsində belə buyurur:

وَ مَنْ اَشارَ اِلَیْـهِ فَقَـدْ حَدَّهُ، وَ مَـنْ حَدَّهُ فَقَـدْ عَدَّهُ 

Hər kəs Ona işarə etsə, Onu məhdud hesab etmişdir və hər kəs Onu məhdud hesab etsə, Onu say və ədədə daxil etmiş və beləcə, Ona çoxluq nisbət vermişdir.

Həzrət (ə) bu kəlamında Uca Allahın hüduda sığmadığını açıq-aşkar bir dil ilə bəyan etmişdir.  Çünki Həzrət (ə) Allahın işarə və ədədin fövqündə olduğunu bəyan etməklə, onun hüduda sığmadığını da bəyan etmişdir. Əgər Allah məhdud olsaydı, sayıla bilərdi. Halbuki Allah heç vaxt sayda və ədəddə qərar tapmaz. Təkdir və şəriki yoxdur. Beləliklə, Deməli, aydın oldu ki, Allah sonsuz bir varlıqdır. Qeyd edək ki, məhdudiyyəthərbirşeyüçünyaonunbənzəritərəfindən, ya da onunzidditərəfindənyaranabilər. Halbuki, Allah-Təalahərcürbənzərdənvəziddənuzaqolduğuüçünməhdudiyyətdəndəuzaqdır.

İmam Əli (ə) başqa bir xütbəsində belə buyurmuşdur:

لاَ يُشْمَلُ بِحَدٍّ وَ لاَ يُحْسَبُ بِعَدٍّ وَ إِنَّمَا تَحُدُّ اَلْأَدَوَاتُ أَنْفُسَهَا  

Heç bir hədd Allaha şamil ola bilməz və Allah heç bir ədədlə sayıla bilməz. Alətlər isə yalnız özlərini məhdudlaşdırırlar.

Həzrətin (ə) kalamının bu hissəsi əslində Allahdan məhdudiyyəti götürmək məqsədi daşıyır. İmamın bukəlamınıngeniştəhlilindəbeləqeydolunmuşdur:

Hədd, inkaretməkdir! Məsələn, bir evin hüdudları, onun aşılmaması gərəkən sahəsini ifadə edir və ya bir ölkənin şimal və şərq sərhədləri filan hüdudlardır kimi və buna bənzər ifadələr də bu mənanı özündə ehtiva edir.  Həzrət bu sözlərində bildirir ki, Allahın heç bir hüdudu və sərhədi yoxdur. Başqa sözlə desək, Allah “mümkün” varlıqlar üçün qeyd etdiyimiz məhdud sifətlərə sahib deyildir ki, müəyyən bir özünəxas xüsusiyyətə sahib olsun, ancaq başqalarının sahib olduğu xüsusiyyətlərindən məhrum qalsın və beləcə, Allah da insan, ağac, mələklər və buna bənzər digər mümkün varlıqlarla eyni səviyyədə olsun. Əgər Allahın məhdud olduğu fərz edilərsə, bu, o deməkdir ki, O da digər varlıqların səviyyəsində qərar taparaq özünəxas xüsusiyyətlərə sahib bir varlıqdır və sadəcə bəzi xüsusi kamilliklərə malikdir. Məsələn, günəşin isidici və işıqlandırıcı, suyun başqa, torpağın da fərqli bir xüsusiyyəti var. Halbuki, Allah yuxarıda qeyd olunan və onlara bənzər xüsusiyyətlərdən heç biri ilə məhdudlaşmır, əksinə, bütün varlıqların xüsusiyyətləri və kamillikləri əslində onun varlığının mənşəyindən qaynaqlanır. Buna görə də, Allaha hədd qoya bilmərik, çünki belə etsək, məhdud cisimlərin sifət və xüsusiyyətlərini onun varlığının mənşəyinə nisbət verə bilmərik. Əgər Allaha hədd qoysaq və Onu hansısa bir xüsusi hüdudlar çərçivəsində məhdudlaşdırsaq, o zaman Allah bütün varlıqların bir-birinə zidd sifətlərinin mənşəyi ola bilməz. Halbuki, Allah bütün varlıqların və onların sahib olduğu kamal sifətlərin mənşəyidir. Beləliklə, aydın olur ki, Allah sonsuz bir varlıqdır.

Allah, mütləq varlıqdır!

Allahın sonsuz olması ilə bağlı üçüncü fəlsəfi dəlil budur ki, mütləq varlıq deyəndə, onun sonsuz olması nəzərdə tutulur. Çünki məhdud olmaq naqislik və yoxluqdan qaynaqlanır və mütləq varlıq yoxluğu qəbul edə bilmədiyinə, habelə çatışmazlıq və çoxluğu özündə cəmləşdirə bilmədiyinə görə, sonsuzdur. Beləliklə, Allah mütləq varlıq olduğu üçün məhdud olması qeyri-mümkündür.

Çünki əgər məhdud olarsa, bu, onun natamam (naqis) olması və ya xalis varlıq olmaması, yəni bir mahiyyətə sahib olması deməkdir. Harda çoxluq və müxtəliflik varsa, orada məhdudiyyətin də olması təbiidir və əgər bir yerdə çoxluq yoxdursa, orada məhdudiyyət də yoxdur.

Çünki Allah, Quranda buyurduğu kimi:

"قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ"

(Qul huvəllahu Əhəd)

Yeganə və bənzərsizdir, buna görə də Onun barəsində çoxluq və müxtəliflik məna kəsb etmir, nəticədə hər cür məhdudiyyətdən də pak və münəzzəhdir.

Allah, illətul-iləl (səbəblər səbəbi)

Allahın sonsuz olmasının başqa bir dəlili budur ki, məhdudiyyət məğlubiyyət olduğu kimi, hansısa bir səbəbin nəticəsi deməkdir. Yəni, məğlub olan və hansısa bir səbəbin nəticəsi olan varlıq təbii ki, məhduddur. Allah heç bir səbəbin nəticəsi deyil və heç bir şeyə məğlub olmur, əksinə, səbəblərin səbəbi və mütləq qüdrət sahibidir. Buna görə də, aydın olur ki, O, heç vaxt bir həddlə məhdudlaşmır və sonsuz və mütləq olaraq hüdudsuzdur.

Allah, Vacibəl-vücuddur!

Allahın sonsuz olmasının digər dəlili, Onun vacib varlıq (vacibəl vücud) olmasıdır və varlığın (vücudun) vacibliyi, sonsuz və məhdudiyyətsiz olmaq deməkdir. Başqa sözlə desək, varlığın həqiqəti, sonsuzluq, zərurilik və xalisliklə eynidir və Allah varlığın həqiqəti, xalis və vacib varlıq olduğuna görə, sonsuz və hüdudsuzdur. Çünki əgər sonsuz və qeyri-məhdud olmasa, vacib varlıq (vacibəl-vücud) da olmayacaqdır. Halbuki, Allahın varlığı mütləq və zati olaraq vacibdir.

Allahın mahiyyətinin olmaması

Allahın sonsuz olmasının başqa bir dəlili də budur ki, məhdudiyyət həmişə mahiyyətdən qaynaqlanır. Yəni mahiyyət, varlıqlardakı məhdudiyyətin yaranma mənbəyidir və mahiyyət özlüyündə təyin olunma (müəyyənlik) və məhdudiyyət deməkdir. Allah mahiyyətdən pak və münəzzəh olduğuna görə, hər cür müəyyənlik və sərhəddən də uzaqdır. Beləliklə, bütün varlıqlar mahiyyətə malik olduqları üçün, yəni hər biri özünəməxsus hüdudları olan müəyyən bir varlıq kimi mövcuddurlar, məsələn, bəziləri insan, bəziləri ağac, bəziləri isə heyvandır və s. Buna görə də, bu varlıqlar məhdud sayılır. Lakin Allah hər cür mahiyyət və varlıq müəyyənliyindən pak və münəzzəh olduğuna görə, məhdudiyyəti də yoxdur. Başqa sözlə desək, Allah müəyyənlik və məhdudiyyət mənbəyi olan mahiyyətdən pak olduğu üçün, özü də məhdudiyyətdən azaddır.